स्वाविद्यातत्कार्यजातं यद्विद्यापह्नवं गतम् । तद्धंसविद्यानिष्पन्नं रामचन्द्रपदं भजे ॥ ॐ सह नाववतु ॥ सह नौ भुनक्तु ॥ सह वीर्यं करवावहै ॥ तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ अथ ब्रह्मविद्योपनिषदुच्यते ॥ प्रसादाद्ब्रह्मणस्तस्य विष्णोरद्भुतकर्मणः । रहस्यं ब्रह्मविद्याया ध्रुवाग्निं संप्रचक्षते ॥ १॥ ॐइत्येकाक्षरं ब्रह्म यदुक्तं ब्रह्मवादिभिः । शरीरं तस्य वक्ष्यामि स्थानं कालत्रयं तथा ॥ २॥ तत्र देवास्त्रयः प्रोक्ता लोका वेदास्त्रयोऽग्नयः । तिस्रो मात्रार्धमात्रा च त्र्यक्षरस्य शिवस्य तु ॥ ३॥ ऋग्वेदो गार्हपत्यं च पृथिवी ब्रह्म एव च । आकारस्य शरीरं तु व्याख्यातं ब्रह्मवादिभिः ॥ ४॥ यजुर्वेदोऽन्तरिक्षं च दक्षिणाग्निस्तथैव च । विष्णुश्च भगवान्देव उकारः परिकीर्तितः ॥ ५॥ सामवेदस्तथा द्यौश्चाहवनीयस्तथैव च । ईश्वरः परमो देवो मकारः परिकीर्तितः ॥ ६॥ सूर्यमण्डलमध्येऽथ ह्यकारः शङ्खमध्यगः । उकारश्चन्द्रसंकाशस्तस्य मध्ये व्यवस्थितः ॥ ७॥ मकारस्त्वग्निसंकाशो विधूमो विद्युतोपमः । तिस्रो मात्रास्तथा ज्ञेया सोमसूर्याग्निरूपिणः ॥ ८॥ शिखा तु दीपसंकाशा तस्मिन्नुपरि वर्तते । अर्धमात्र तथा ज्ञेया प्रणवस्योपरि स्थिता ॥ ९॥ पद्मसूत्रनिभा सूक्ष्मा शिखा सा दृश्यते परा । सा नाडी सूर्यसंकाशा सूर्यं भित्त्वा तथापरा ॥ १०॥ द्विसप्ततिसहस्राणि नाडीं भित्त्वा च मूर्धनि । वरदः सर्वभूतानां सर्वं व्याप्यावतिष्ठति ॥ ११॥ कांस्यघण्टानिनादस्तु यथा लीयति शान्तये । ओङ्कारस्तु तथा योज्यः शान्तये सर्वमिच्छता ॥ १२॥ यस्मिन्विलीयते शब्दस्तत्परं ब्रह्म गीयते । धियं हि लीयते ब्रह्म सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥ १३॥ वायुः प्राणस्तथाकाशस्त्रिविधो जीवसंज्ञकः । स जीवः प्राण इत्युक्तो वालाग्रशतकल्पितः ॥ १४॥ नाभिस्थाने स्थितं विश्वं शुद्धतत्त्वं सुनिर्मलम् । आदित्यमिव दीप्यन्तं रश्मिभिश्चाखिलं शिवम् ॥ १५॥ सकारं च हकारं च जीवो जपति सर्वदा । नाभिरन्ध्राद्विनिष्क्रान्तं विषयव्याप्तिवर्जितम् ॥ १६॥ तेनेदं निष्कलं विद्यात्क्षीरात्सर्पिर्यथा तथा । कारणेनात्मना युक्तः प्राणायामैश्च पञ्चभिः ॥ १७॥ चतुष्कला समायुक्तो भ्राम्यते च हृदिस्थितः । गोलकस्तु यदा देहे क्षीरदण्डेन वा हतः ॥ १८॥ एतस्मिन्वसते शीघ्रमविश्रान्तं महाखगः । यावन्निश्वसितो जीवस्तावन्निष्कलतां गतः ॥ १९॥ नभस्थं निष्कलं ध्यात्वा मुच्यते भवबन्धनात् अनाहतध्वनियुतं हंसं यो वेद हृद्गतम् ॥ २०॥ स्वप्रकाशचिदानन्दं स हंस इति गीयते । रेचकं पूरकं मुक्त्वा कुम्भकेन स्थितः सुधीः ॥ २१॥ नाभिकन्दे समौ कृत्वा प्राणापानौ समाहितः । मस्तकस्थामृतास्वादं पीत्वा ध्यानेन सादरम् ॥ २२॥ दीपाकारं महादेवं ज्वलन्तं नाभिमध्यमे । अभिषिच्यामृतेनैव हंस हंसेति यो जपेत् ॥ २३॥ जरामरणरोगादि न तस्य भुवि विद्यते । एवं दिने दिने कुर्यादणिमादिविभूतये ॥ २४॥ ईश्वरत्वमवाप्नोति सदाभ्यासरतः पुमान् । बहवो नैकमार्गेण प्राप्ता नित्यत्वमागताः ॥ २५॥ हंसविद्यामृते लोके नास्ति नित्यत्वसाधनम् । यो ददाति महाविद्यां हंसाख्यां पारमेश्वरीम् ॥ २६॥ तस्य दास्यं सदा कुर्यात्प्रज्ञया परया सह । शुभं वाऽशुभमन्यद्वा यदुक्तं गुरुणा भुवि ॥ २७॥ तत्कुर्यादविचारेण शिष्यः सन्तोषसंयुतः । हंसविद्यामिमां लब्ध्वा गुरुशुश्रूषया नरः ॥ २८॥ आत्मानमात्मना साक्षाद्ब्रह्म बुद्ध्वा सुनिश्चलम् । देहजात्यादिसम्बन्धान्वर्णाश्रमसमन्वितान् ॥ २९॥ वेदशास्त्राणि चान्यानि पदपांसुमिव त्यजेत् । गुरुभक्तिं सदा कुर्याच्छ्रेयसे भूयसे नरः ॥ ३०॥ गुरुरेव हरिः साक्षान्नान्य इत्यब्रवीच्छृतिः ॥ ३१॥ श्रुत्या यदुक्तं परमार्थमेव तत्संशयो नात्र ततः समस्तम् । श्रुत्या विरोधे न भवेत्प्रमाणं भवेदनर्थाय विना प्रमाणम् ॥ ३२॥ देहस्थः सकलो ज्ञेयो निष्कलो देहवर्जितः । आप्तोपदेशगम्योऽसौ सर्वतः समवस्थितः ॥ ३३॥ हंसहंसेति यो ब्रूयाद्धंसो ब्रह्मा हरिः शिवः । गुरुवक्त्रात्तु लभ्येत प्रत्यक्षं सर्वतोमुखम् ॥ ३४॥ तिलेषु च यथा तैलं पुष्पे गन्ध इवाश्रितः । पुरुषस्य शरीरेऽस्मिन्स बाह्याभ्यन्तरे तथा ॥ ३५॥ उल्काहस्तो यथालोके द्रव्यमालोक्य तां त्यजेत् । ज्ञानेन ज्ञेयमालोक्य पश्चाज्ज्ञानं परित्यजेत् ॥ ३६॥ पुष्पवत्सकलं विद्याद्गन्धस्तस्य तु निष्कलः । वृक्षस्तु सकलं विद्याच्छाया तस्य तु निष्कला ॥ ३७॥ निष्कलः सकलो भावः सर्वत्रैव व्यवस्थितः । उपायः सकलस्तद्वदुपेयश्चैव निष्कलः ॥ ३८॥ सकले सकलो भावो निष्कले निष्कलस्तथा । एकमात्रो द्विमात्रश्च त्रिमात्रश्चैव भेदतः ॥ ३९॥ अर्धमात्र परा ज्ञेया तत ऊर्ध्वं परात्परम् । पञ्चधा पञ्चदैवत्यं सकलं परिपठ्यते ॥ ४०॥ ब्रह्मणो हृदयस्थानं कण्ठे विष्णुः समाश्रितः । तालुमध्ये स्थितो रुद्रो ललाटस्थो महेश्वरः ॥ ४१॥ नासाग्रे अच्युतं विद्यात्तस्यान्ते तु परं पदम् । परत्वात्तु परं नास्तीत्येवं शास्त्रस्य निर्णयः ॥ ४२॥ देहातीतं तु तं विद्यान्नासाग्रे द्वादशाङ्गुलम् । तदन्तं तं विजानीयात्तत्रस्थो व्यापयेत्प्रभुः ॥ ४३॥ मनोऽप्यन्यत्र निक्षिप्तं चक्षुरन्यत्र पातितम् । तथापि योगिनां योगो ह्यविच्छिन्नः प्रवर्तते ॥ ४४॥ एतत्तु परमं गुह्यमेतत्तु परमं शुभम् । नातः परतरं किञ्चिन्नातः परतरं शुभम् ॥ ४५॥ शुद्धज्ञानामृतं प्राप्य परमाक्षरनिर्णयम् । गुह्याद्गुह्यतमं गोप्यं ग्रहणीयं प्रयत्नतः ॥ ४६॥ नापुत्राय प्रदातव्यं नाशिष्याय कदाचन । गुरुदेवाय भक्ताय नित्यं भक्तिपराय च ॥ ४७॥ प्रदातव्यमिदं शास्त्रं नेतरेभ्यः प्रदापयेत् । दातास्य नरकं याति सिद्ध्यते न कदाचन ॥ ४८॥ गृहस्थो ब्रह्मचारी च वानप्रस्थश्च भिक्षुकः । यत्र तत्र स्थितो ज्ञानी परमाक्षरवित्सदा ॥ ४९॥ विषयी विषयासक्तो याति देहान्तरे शुभम् । ज्ञानादेवास्य शास्त्रस्य सर्वावस्थोऽपि मानवः ॥ ५०॥ ब्रह्महत्याश्वमेधाद्यैः पुण्यपापैर्न लिप्यते । चोदको बोधकश्चैव मोक्षदश्च परः स्मृतः ॥ ५१॥ इत्येषं त्रिविधो ज्ञेय आचार्यस्तु महीतले । चोदको दर्शयेन्मार्गं बोधकः स्थानमाचरेत् ॥ ५२॥ मोक्षदस्तु परं तत्त्वं यज्ज्ञात्वा परमश्नुते । प्रत्यक्षयजनं देहे संक्षेपाच्छृणु गौतम ॥ ५३॥ तेनेष्ट्वा स नरो याति शाश्वतं पदमव्ययम् । स्वयमेव तु संपश्येद्देहे बिन्दुं च निष्कलम् ॥ ५४॥ अयने द्वे च विषुवे सदा पश्यति मार्गवित् । कृत्वायामं पुरा वत्स रेचपूरककुम्भकान् ॥ ५५॥ पूर्वं चोभयमुच्चार्य अर्चयेत्तु यथाक्रमम् । नमस्कारेण योगेन मुद्रयारभ्य चार्चयेत् ॥ ५६॥ सूर्यस्य ग्रहणं वत्स प्रत्यक्षयजनं स्मृतम् । ज्ञानात्सायुज्यमेवोक्तं तोये तोयं यथा तथा ॥ ५७॥ एते गुणाः प्रवर्तन्ते योगाभ्यासकृतश्रमैः । तस्माद्योगं समादाय सर्वदुःखबहिष्कृतः ॥ ५८॥ योगध्यानं सदा कृत्वा ज्ञानं तन्मयतां व्रजेत् । ज्ञानात्स्वरूपं परमं हंसमन्त्रं समुच्चरेत् ॥ ५९॥ प्राणिनां देहमध्ये तु स्थितो हंसः सदाच्युतः । हंस एव परं सत्यं हंस एव तु शक्तिकम् ॥ ६०॥ हंस एव परं वाक्यं हंस एव तु वादिकम् । हंस एव परो रुद्रो हंस एव परात्परम् ॥ ६१॥ सर्वदेवस्य मध्यस्थो हंस एव महेश्वरः । पृथिव्यादिशिवान्तं तु अकाराद्याश्च वर्णकाः ॥ ६२॥ कूटान्ता हंस एव स्यान्मातृकेति व्यवस्थिताः । मातृकारहितं मन्त्रमादिशन्ते न कुत्रचित् ॥ ६३॥ हंसज्योतिरनूपम्यं मध्ये देवं व्यवस्थितम् । दक्षिणामुखमाश्रित्य ज्ञानमुद्रां प्रकल्पयेत् ॥ ६४॥ सदा समाधिं कुर्वीत हंसमन्त्रमनुस्मरन् । निर्मलस्फटिकाकारं दिव्यरूपमनुत्तमम् ॥ ६५॥ मध्यदेशे परं हंसं ज्ञानमुद्रात्मरूपकम् । प्राणोऽपानः समानश्चोदानव्यानौ च वायवः ॥ ६६॥ पञ्चकर्मेन्द्रियैरुक्ताः क्रियाशक्तिबलोद्यताः । नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः ॥ ६७॥ पञ्चज्ञानेन्द्रियैर्युक्ता ज्ञानशक्तिबलोद्यताः । पावकः शक्तिमध्ये तु नाभिचक्रे रविः स्थितः ॥ ६८॥ बन्धमुद्रा कृता येन नासाग्रे तु स्वलोचने । अकारेवह्निरित्याहुरुकारे हृदि संस्थितः ॥ ६९॥ मकारे च भ्रुवोर्मध्ये प्राणशक्त्या प्रबोधयेत् । ब्रह्मग्रन्थिरकारे च विष्णुग्रन्थिर्हृदि स्थितः ॥ ७०॥ रुद्रग्रन्थिर्भ्रुवोर्मध्ये भिद्यतेऽक्षरवायुना । अकारे संस्थितो ब्रह्मा उकारे विष्णुरास्थितः ॥ ७१॥ मकारे संस्थितो रुद्रस्ततोऽस्यान्तः परात्परः । कण्ठं सङ्कुच्य नाड्यादौ स्तम्भिते येन शक्तितः ॥ ७२॥ रसना पीड्यमानेयं षोडशी वोर्ध्वगामिनि । त्रिकूटं त्रिविधा चैव गोलाखं निखरं तथा ॥ ७३॥ त्रिशङ्खवज्रमोङ्कारमूर्ध्वनालं भ्रुवोर्मुखम् । कुण्डलीं चालयन्प्राणान्भेदयन्शशिमण्डलम् ॥ ७४॥ साधयन्वज्रकुम्भानि नवद्वाराणि बन्धयेत् । सुमनःपवनारूढः सरागो निर्गुणस्तथा ॥ ७५॥ ब्रह्मस्थाने तु नादः स्याच्छाकिन्यामृतवर्षिणी । षट्चक्रमण्डलोद्धारं ज्ञानदीपं प्रकाशयेत् ॥ ७६॥ सर्वभूतस्थितं देवं सर्वेशं नित्यमर्चयेत् । आत्मरूपं तमालोक्य ज्ञानरूपं निरामयम् ॥ ७७॥ दृश्यन्तं दिव्यरूपेण सर्वव्यापी निरञ्जनः । हंस हंस वदेद्वाक्यं प्राणिनां देहमाश्रितः । सप्राणापानयोर्ग्रन्थिरजपेत्यभिधीयते ॥ ७८॥ सहस्रमेकं द्वयुतं षट्शतं चैव सर्वदा । उच्चरन्पठितो हंसः सोऽहमित्यभिधीयते ॥ ७९॥ पूर्वभागे ह्यधोलिङ्गं शिखिन्यां चैव पश्चिमम् । ज्योतिर्लिङ्गं भ्रुवोर्मध्ये नित्यं ध्यायेत्सदा यतिः ॥ ८०॥ अच्युतोऽहमचिन्त्योऽहमतर्क्योऽहमजोऽस्म्यहम् । अप्राणोऽहमकायोऽहमनङ्गोऽस्म्यभयोऽस्म्यहम् ॥ ८१॥ अशब्दोऽहमरूपोऽहमस्पर्शोऽस्म्यहमद्वयः । अरसोऽहमगन्धोऽहमनादिरमृतोऽस्म्यहम् ॥ ८२॥ अक्षयोऽहमलिङ्गोऽहमजरोऽस्म्यकलोऽस्म्यहम् । अप्राणोऽहममूकोऽहमचिन्त्योऽस्म्यकृतोऽस्म्यहम् ॥ ८३॥ अन्तर्याम्यहमग्राह्योऽनिर्देश्योऽहमलक्षणः । अगोत्रोऽहमगात्रोऽहमचक्षुष्कोऽस्म्यवागहम् ॥ ८४॥ अदृश्योऽहमवर्णोऽहमखण्डोऽस्म्यहमद्भुतः । अश्रुतोऽहमदृष्टोऽहमन्वेष्टव्योऽमरोऽस्म्यहम् ॥ ८५॥ अवायुरप्यनाकाशोऽतेजस्कोऽव्यभिचार्यहम् । अमतोऽहमजातोऽहमतिसूक्ष्मोऽविकार्यहम् ॥ ८६॥ अरजस्कोऽतमस्कोऽहमसत्त्वोस्म्यगुणोऽस्म्यहम् । अमायोऽनुभवात्माहमनन्योऽविषयोऽस्म्यहम् ॥ ८७॥ अद्वैतोऽहमपूर्णोऽहमबाह्योऽहमनन्तरः । अश्रोतोऽहमदीर्घोऽहमव्यक्तोऽहमनामयः ॥ ८८॥ अद्वयानन्दविज्ञानघनोऽस्म्यहमविक्रियः । अनिच्छोऽहमलेपोऽहमकर्तास्म्यहमद्वयः ॥ ८९॥ अविद्याकार्यहीनोऽहमवाग्रसनगोचरः । अनल्पोऽहमशोकोऽहमविकल्पोऽस्म्यविज्वलन् ॥ ९०॥ आदिमध्यान्तहीनोऽहमाकाशसदृशोऽस्म्यहम् । आत्मचैतन्यरूपोऽहमहमानन्दचिद्घनः ॥ ९१॥ आनन्दामृतरूपोऽहमात्मसंस्थोहमन्तरः । आत्मकामोहमाकाशात्परमात्मेश्वरोस्म्यहम् ॥ ९२॥ ईशानोस्म्यहमीड्योऽहमहमुत्तमपूरुषः । उत्कृष्टोऽहमुपद्रष्टा अहमुत्तरतोऽस्म्यहम् ॥ ९३॥ केवलोऽहं कविः कर्माध्यक्षोऽहं करणाधिपः । गुहाशयोऽहं गोप्ताहं चक्षुषश्चक्षुरस्म्यहम् ॥ ९४॥ चिदानन्दोऽस्म्यहं चेता चिद्घनश्चिन्मयोऽस्म्यहम् । ज्योतिर्मयोऽस्म्यहं ज्यायाञ्ज्योतिषां ज्योतिरस्म्यहम् ॥ ९५॥ तमसः साक्ष्यहं तुर्यतुर्योऽहं तमसः परः । दिव्यो देवोऽस्मि दुर्दर्शो दृष्टाध्यायो ध्रुवोऽस्म्यहम् ॥ ९६॥ नित्योऽहं निरवद्योऽहं निष्क्रियोऽस्मि निरञ्जनः । निर्मलो निर्विकल्पोऽहं निराख्यातोऽस्मि निश्चलः ॥ ९७॥ निर्विकारो नित्यपूतो निर्गुणो निःस्पृहोऽस्म्यहम् । निरिन्द्रियो नियन्ताहं निरपेक्षोऽस्मि निष्कलः ॥ ९८॥ पुरुषः परमात्माहं पुराणः परमोऽस्म्यहम् । परावरोऽस्म्यहं प्राज्ञः प्रपञ्चोपशमोऽस्म्यहम् ॥ ९९॥ परामृतोऽस्म्यहं पूर्णः प्रभुरस्मि पुरातनः । पूर्णानन्दैकबोधोऽहं प्रत्यगेकरसोऽस्म्यहम् ॥ १००॥ प्रज्ञातोऽहं प्रशान्तोऽहं प्रकाशः परमेश्वरः । एकदा चिन्त्यमानोऽहं द्वैताद्वैतविलक्षणः ॥ १०१॥ बुद्धोऽहं भूतपालोऽहं भारूपो भगवानहम् । महाज्ञेयो महानस्मि महाज्ञेयो महेश्वरः ॥ १०२॥ विमुक्तोऽहं विभुरहं वरेण्यो व्यापकोऽस्म्यहम् । वैश्वानरो वासुदेवो विश्वतश्चक्षुरस्म्यहम् ॥ १०३॥ विश्वाधिकोऽहं विशदो विष्णुर्विश्वकृदस्म्यहम् । शुद्धोऽस्मि शुक्रः शान्तोऽस्मि शाश्वतोऽस्मि शिवोऽस्म्यहम् ॥ १०४॥ सर्वभूतान्तरात्महमहमस्मि सनातनः । अहं सकृद्विभातोऽस्मि स्वे महिम्नि सदा स्थितः ॥ १०५॥ सर्वान्तरः स्वयंज्योतिः सर्वाधिपतिरस्म्यहम् । सर्वभूताधिवासोऽहं सर्वव्यापी स्वराडहम् ॥ १०६॥ समस्तसाक्षी सर्वात्मा सर्वभूतगुहाशयः । सर्वेन्द्रियगुणाभासः सर्वेन्द्रियविवर्जितः ॥ १०७॥ स्थानत्रयव्यतीतोऽहं सर्वानुग्राहकोऽस्म्यहम् । सच्चिदानन्द पूर्णात्मा सर्वप्रेमास्पदोऽस्म्यहम् ॥ १०८॥ सच्चिदानन्दमात्रोऽहं स्वप्रकाशोऽस्मि चिद्घनः । सत्त्वस्वरूपसन्मात्रसिद्धसर्वात्मकोऽस्म्यहम् ॥ १०९॥ सर्वाधिष्ठानसन्मात्रः स्वात्मबन्धहरोऽस्म्यहम् । सर्वग्रासोऽस्म्यहं सर्वद्रष्टा सर्वानुभूरहम् ॥ ११०॥ एवं यो वेद तत्त्वेन स वै पुरुष उच्यत इत्युपनिषत् ॥ ॐ सह नाववतु ॥ सह नौ भुनक्तु ॥ सह वीर्यं करवावहै ॥ तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ इति ब्रह्मविद्योपनिषत्समाप्ता ॥
Om ! May He protect us both together; may He nourish us both together; May we work conjointly with great energy, May our study be vigorous and effective; May we not mutually dispute (or may we not hate any). Om ! Let there be Peace in me ! Let there be Peace in my environment ! Let there be Peace in the forces that act on me ! I proclaim the Brahman-lore, which is omniscience, which is the highest. It shows as origination and end – Brahman, Vishnu, Mahesvara. Vishnu, working with his miraculous power becomes, at intervals, a human being through compassion. His secret, as the OM fire, lies in the Brahman lore. The syllable OM is the Brahman. Thus, verily, teach the Brahman–knowers; Body, location, time and dying away of this syllable, I will proclaim. I – The body or sariram of the sound OM: There are three gods and three worlds, three Vedas and three fires. Three moras and the half mora. In that trisyllabic, blissful one. The Rig Veda, Grahapatya. The earth and Brahman as God, that is the body of the “a” sound, as expounded by the Brahman-knowers. The Yajur Veda and the mid-region, and the fire Dakshina, and the holy god Vishnu, this is the “u” sound proclaimed to us. The Sama Veda and heaven, the Ahavaniya fire also, and Ishvara, the highest (or supreme) god. Thus is the “m” sound proclaimed to us. II – The location or sthanam of the sound OM: In the midst of the brain-conch, like the sun-shine glitters the “a”. Within it is situated, the “u” sound of moon-like splendor. The “m” sound too, like the fire, smokeless, resembling a lightning flash. Thus shine the three moras, like the Moon, the Sun and the fire. There upon a pointed flame, like a torch light exists. Know it as the half mora, which one writes above the syllable. III – The terminus or kala of the sound OM: Yet one, like a pointed flame subtle, like lotus-fiber, shines the Sun-like cerebral artery – (passing through it) penetrates (the OM). Through the Sun and seventy two thousand arteries, breaks through the head and remains as bringer of blessings to all – pervading the whole Universe. IV – The vanishing, fading away or laya of the sound OM: And just as the sound of a metal utensil – or of a gong dies in silence – so he, who seeks the All lets the OM sound fade away in silence. For that wherein the sound fades away is the Brahman, the higher. Yea, the whole sound is Brahman and conduces to immortality. Om Shanti! Shanti! Shanti! Om ! May He protect us both together; may He nourish us both together; May we work conjointly with great energy, May our study be vigorous and effective; May we not mutually dispute (or may we not hate any). Om ! Let there be Peace in me ! Let there be Peace in my environment ! Let there be Peace in the forces that act on me ! Here ends the Brahma-Vidyopanishad belonging to the Krishna-Yajur-Veda.
svāvidyātatkāryajātaṃ yadvidyāpahnavaṃ gatam । taddhaṃsavidyāniṣpannaṃ rāmacandrapadaṃ bhaje ॥ oṃ saha nāvavatu ॥ saha nau bhunaktu ॥ saha vīryaṃ karavāvahai ॥ tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥ oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥ atha brahmavidyopaniṣaducyate ॥ prasādādbrahmaṇastasya viṣṇoradbhutakarmaṇaḥ । rahasyaṃ brahmavidyāyā dhruvāgniṃ saṃpracakṣate ॥ 1॥ oṃityekākṣaraṃ brahma yaduktaṃ brahmavādibhiḥ । śarīraṃ tasya vakṣyāmi sthānaṃ kālatrayaṃ tathā ॥ 2॥ tatra devāstrayaḥ proktā lokā vedāstrayo'gnayaḥ । tisro mātrārdhamātrā ca tryakṣarasya śivasya tu ॥ 3॥ ṛgvedo gārhapatyaṃ ca pṛthivī brahma eva ca । ākārasya śarīraṃ tu vyākhyātaṃ brahmavādibhiḥ ॥ 4॥ yajurvedo'ntarikṣaṃ ca dakṣiṇāgnistathaiva ca । viṣṇuśca bhagavāndeva ukāraḥ parikīrtitaḥ ॥ 5॥ sāmavedastathā dyauścāhavanīyastathaiva ca । īśvaraḥ paramo devo makāraḥ parikīrtitaḥ ॥ 6॥ sūryamaṇḍalamadhye'tha hyakāraḥ śaṅkhamadhyagaḥ । ukāraścandrasaṃkāśastasya madhye vyavasthitaḥ ॥ 7॥ makārastvagnisaṃkāśo vidhūmo vidyutopamaḥ । tisro mātrāstathā jñeyā somasūryāgnirūpiṇaḥ ॥ 8॥ śikhā tu dīpasaṃkāśā tasminnupari vartate । ardhamātra tathā jñeyā praṇavasyopari sthitā ॥ 9॥ padmasūtranibhā sūkṣmā śikhā sā dṛśyate parā । sā nāḍī sūryasaṃkāśā sūryaṃ bhittvā tathāparā ॥ 10॥ dvisaptatisahasrāṇi nāḍīṃ bhittvā ca mūrdhani । varadaḥ sarvabhūtānāṃ sarvaṃ vyāpyāvatiṣṭhati ॥ 11॥ kāṃsyaghaṇṭāninādastu yathā līyati śāntaye । oṅkārastu tathā yojyaḥ śāntaye sarvamicchatā ॥ 12॥ yasminvilīyate śabdastatparaṃ brahma gīyate । dhiyaṃ hi līyate brahma so'mṛtatvāya kalpate ॥ 13॥ vāyuḥ prāṇastathākāśastrividho jīvasaṃjñakaḥ । sa jīvaḥ prāṇa ityukto vālāgraśatakalpitaḥ ॥ 14॥ nābhisthāne sthitaṃ viśvaṃ śuddhatattvaṃ sunirmalam । ādityamiva dīpyantaṃ raśmibhiścākhilaṃ śivam ॥ 15॥ sakāraṃ ca hakāraṃ ca jīvo japati sarvadā । nābhirandhrādviniṣkrāntaṃ viṣayavyāptivarjitam ॥ 16॥ tenedaṃ niṣkalaṃ vidyātkṣīrātsarpiryathā tathā । kāraṇenātmanā yuktaḥ prāṇāyāmaiśca pañcabhiḥ ॥ 17॥ catuṣkalā samāyukto bhrāmyate ca hṛdisthitaḥ । golakastu yadā dehe kṣīradaṇḍena vā hataḥ ॥ 18॥ etasminvasate śīghramaviśrāntaṃ mahākhagaḥ । yāvanniśvasito jīvastāvanniṣkalatāṃ gataḥ ॥ 19॥ nabhasthaṃ niṣkalaṃ dhyātvā mucyate bhavabandhanāt anāhatadhvaniyutaṃ haṃsaṃ yo veda hṛdgatam ॥ 20॥ svaprakāśacidānandaṃ sa haṃsa iti gīyate । recakaṃ pūrakaṃ muktvā kumbhakena sthitaḥ sudhīḥ ॥ 21॥ nābhikande samau kṛtvā prāṇāpānau samāhitaḥ । mastakasthāmṛtāsvādaṃ pītvā dhyānena sādaram ॥ 22॥ dīpākāraṃ mahādevaṃ jvalantaṃ nābhimadhyame । abhiṣicyāmṛtenaiva haṃsa haṃseti yo japet ॥ 23॥ jarāmaraṇarogādi na tasya bhuvi vidyate । evaṃ dine dine kuryādaṇimādivibhūtaye ॥ 24॥ īśvaratvamavāpnoti sadābhyāsarataḥ pumān । bahavo naikamārgeṇa prāptā nityatvamāgatāḥ ॥ 25॥ haṃsavidyāmṛte loke nāsti nityatvasādhanam । yo dadāti mahāvidyāṃ haṃsākhyāṃ pārameśvarīm ॥ 26॥ tasya dāsyaṃ sadā kuryātprajñayā parayā saha । śubhaṃ vā'śubhamanyadvā yaduktaṃ guruṇā bhuvi ॥ 27॥ tatkuryādavicāreṇa śiṣyaḥ santoṣasaṃyutaḥ । haṃsavidyāmimāṃ labdhvā guruśuśrūṣayā naraḥ ॥ 28॥ ātmānamātmanā sākṣādbrahma buddhvā suniścalam । dehajātyādisambandhānvarṇāśramasamanvitān ॥ 29॥ vedaśāstrāṇi cānyāni padapāṃsumiva tyajet । gurubhaktiṃ sadā kuryācchreyase bhūyase naraḥ ॥ 30॥ gurureva hariḥ sākṣānnānya ityabravīcchṛtiḥ ॥ 31॥ śrutyā yaduktaṃ paramārthameva tatsaṃśayo nātra tataḥ samastam । śrutyā virodhe na bhavetpramāṇaṃ bhavedanarthāya vinā pramāṇam ॥ 32॥ dehasthaḥ sakalo jñeyo niṣkalo dehavarjitaḥ । āptopadeśagamyo'sau sarvataḥ samavasthitaḥ ॥ 33॥ haṃsahaṃseti yo brūyāddhaṃso brahmā hariḥ śivaḥ । guruvaktrāttu labhyeta pratyakṣaṃ sarvatomukham ॥ 34॥ tileṣu ca yathā tailaṃ puṣpe gandha ivāśritaḥ । puruṣasya śarīre'sminsa bāhyābhyantare tathā ॥ 35॥ ulkāhasto yathāloke dravyamālokya tāṃ tyajet । jñānena jñeyamālokya paścājjñānaṃ parityajet ॥ 36॥ puṣpavatsakalaṃ vidyādgandhastasya tu niṣkalaḥ । vṛkṣastu sakalaṃ vidyācchāyā tasya tu niṣkalā ॥ 37॥ niṣkalaḥ sakalo bhāvaḥ sarvatraiva vyavasthitaḥ । upāyaḥ sakalastadvadupeyaścaiva niṣkalaḥ ॥ 38॥ sakale sakalo bhāvo niṣkale niṣkalastathā । ekamātro dvimātraśca trimātraścaiva bhedataḥ ॥ 39॥ ardhamātra parā jñeyā tata ūrdhvaṃ parātparam । pañcadhā pañcadaivatyaṃ sakalaṃ paripaṭhyate ॥ 40॥ brahmaṇo hṛdayasthānaṃ kaṇṭhe viṣṇuḥ samāśritaḥ । tālumadhye sthito rudro lalāṭastho maheśvaraḥ ॥ 41॥ nāsāgre acyutaṃ vidyāttasyānte tu paraṃ padam । paratvāttu paraṃ nāstītyevaṃ śāstrasya nirṇayaḥ ॥ 42॥ dehātītaṃ tu taṃ vidyānnāsāgre dvādaśāṅgulam । tadantaṃ taṃ vijānīyāttatrastho vyāpayetprabhuḥ ॥ 43॥ mano'pyanyatra nikṣiptaṃ cakṣuranyatra pātitam । tathāpi yogināṃ yogo hyavicchinnaḥ pravartate ॥ 44॥ etattu paramaṃ guhyametattu paramaṃ śubham । nātaḥ parataraṃ kiñcinnātaḥ parataraṃ śubham ॥ 45॥ śuddhajñānāmṛtaṃ prāpya paramākṣaranirṇayam । guhyādguhyatamaṃ gopyaṃ grahaṇīyaṃ prayatnataḥ ॥ 46॥ nāputrāya pradātavyaṃ nāśiṣyāya kadācana । gurudevāya bhaktāya nityaṃ bhaktiparāya ca ॥ 47॥ pradātavyamidaṃ śāstraṃ netarebhyaḥ pradāpayet । dātāsya narakaṃ yāti siddhyate na kadācana ॥ 48॥ gṛhastho brahmacārī ca vānaprasthaśca bhikṣukaḥ । yatra tatra sthito jñānī paramākṣaravitsadā ॥ 49॥ viṣayī viṣayāsakto yāti dehāntare śubham । jñānādevāsya śāstrasya sarvāvastho'pi mānavaḥ ॥ 50॥ brahmahatyāśvamedhādyaiḥ puṇyapāpairna lipyate । codako bodhakaścaiva mokṣadaśca paraḥ smṛtaḥ ॥ 51॥ ityeṣaṃ trividho jñeya ācāryastu mahītale । codako darśayenmārgaṃ bodhakaḥ sthānamācaret ॥ 52॥ mokṣadastu paraṃ tattvaṃ yajjñātvā paramaśnute । pratyakṣayajanaṃ dehe saṃkṣepācchṛṇu gautama ॥ 53॥ teneṣṭvā sa naro yāti śāśvataṃ padamavyayam । svayameva tu saṃpaśyeddehe binduṃ ca niṣkalam ॥ 54॥ ayane dve ca viṣuve sadā paśyati mārgavit । kṛtvāyāmaṃ purā vatsa recapūrakakumbhakān ॥ 55॥ pūrvaṃ cobhayamuccārya arcayettu yathākramam । namaskāreṇa yogena mudrayārabhya cārcayet ॥ 56॥ sūryasya grahaṇaṃ vatsa pratyakṣayajanaṃ smṛtam । jñānātsāyujyamevoktaṃ toye toyaṃ yathā tathā ॥ 57॥ ete guṇāḥ pravartante yogābhyāsakṛtaśramaiḥ । tasmādyogaṃ samādāya sarvaduḥkhabahiṣkṛtaḥ ॥ 58॥ yogadhyānaṃ sadā kṛtvā jñānaṃ tanmayatāṃ vrajet । jñānātsvarūpaṃ paramaṃ haṃsamantraṃ samuccaret ॥ 59॥ prāṇināṃ dehamadhye tu sthito haṃsaḥ sadācyutaḥ । haṃsa eva paraṃ satyaṃ haṃsa eva tu śaktikam ॥ 60॥ haṃsa eva paraṃ vākyaṃ haṃsa eva tu vādikam । haṃsa eva paro rudro haṃsa eva parātparam ॥ 61॥ sarvadevasya madhyastho haṃsa eva maheśvaraḥ । pṛthivyādiśivāntaṃ tu akārādyāśca varṇakāḥ ॥ 62॥ kūṭāntā haṃsa eva syānmātṛketi vyavasthitāḥ । mātṛkārahitaṃ mantramādiśante na kutracit ॥ 63॥ haṃsajyotiranūpamyaṃ madhye devaṃ vyavasthitam । dakṣiṇāmukhamāśritya jñānamudrāṃ prakalpayet ॥ 64॥ sadā samādhiṃ kurvīta haṃsamantramanusmaran । nirmalasphaṭikākāraṃ divyarūpamanuttamam ॥ 65॥ madhyadeśe paraṃ haṃsaṃ jñānamudrātmarūpakam । prāṇo'pānaḥ samānaścodānavyānau ca vāyavaḥ ॥ 66॥ pañcakarmendriyairuktāḥ kriyāśaktibalodyatāḥ । nāgaḥ kūrmaśca kṛkaro devadatto dhanañjayaḥ ॥ 67॥ pañcajñānendriyairyuktā jñānaśaktibalodyatāḥ । pāvakaḥ śaktimadhye tu nābhicakre raviḥ sthitaḥ ॥ 68॥ bandhamudrā kṛtā yena nāsāgre tu svalocane । akārevahnirityāhurukāre hṛdi saṃsthitaḥ ॥ 69॥ makāre ca bhruvormadhye prāṇaśaktyā prabodhayet । brahmagranthirakāre ca viṣṇugranthirhṛdi sthitaḥ ॥ 70॥ rudragranthirbhruvormadhye bhidyate'kṣaravāyunā । akāre saṃsthito brahmā ukāre viṣṇurāsthitaḥ ॥ 71॥ makāre saṃsthito rudrastato'syāntaḥ parātparaḥ । kaṇṭhaṃ saṅkucya nāḍyādau stambhite yena śaktitaḥ ॥ 72॥ rasanā pīḍyamāneyaṃ ṣoḍaśī vordhvagāmini । trikūṭaṃ trividhā caiva golākhaṃ nikharaṃ tathā ॥ 73॥ triśaṅkhavajramoṅkāramūrdhvanālaṃ bhruvormukham । kuṇḍalīṃ cālayanprāṇānbhedayanśaśimaṇḍalam ॥ 74॥ sādhayanvajrakumbhāni navadvārāṇi bandhayet । sumanaḥpavanārūḍhaḥ sarāgo nirguṇastathā ॥ 75॥ brahmasthāne tu nādaḥ syācchākinyāmṛtavarṣiṇī । ṣaṭcakramaṇḍaloddhāraṃ jñānadīpaṃ prakāśayet ॥ 76॥ sarvabhūtasthitaṃ devaṃ sarveśaṃ nityamarcayet । ātmarūpaṃ tamālokya jñānarūpaṃ nirāmayam ॥ 77॥ dṛśyantaṃ divyarūpeṇa sarvavyāpī nirañjanaḥ । haṃsa haṃsa vadedvākyaṃ prāṇināṃ dehamāśritaḥ । saprāṇāpānayorgranthirajapetyabhidhīyate ॥ 78॥ sahasramekaṃ dvayutaṃ ṣaṭśataṃ caiva sarvadā । uccaranpaṭhito haṃsaḥ so'hamityabhidhīyate ॥ 79॥ pūrvabhāge hyadholiṅgaṃ śikhinyāṃ caiva paścimam । jyotirliṅgaṃ bhruvormadhye nityaṃ dhyāyetsadā yatiḥ ॥ 80॥ acyuto'hamacintyo'hamatarkyo'hamajo'smyaham । aprāṇo'hamakāyo'hamanaṅgo'smyabhayo'smyaham ॥ 81॥ aśabdo'hamarūpo'hamasparśo'smyahamadvayaḥ । araso'hamagandho'hamanādiramṛto'smyaham ॥ 82॥ akṣayo'hamaliṅgo'hamajaro'smyakalo'smyaham । aprāṇo'hamamūko'hamacintyo'smyakṛto'smyaham ॥ 83॥ antaryāmyahamagrāhyo'nirdeśyo'hamalakṣaṇaḥ । agotro'hamagātro'hamacakṣuṣko'smyavāgaham ॥ 84॥ adṛśyo'hamavarṇo'hamakhaṇḍo'smyahamadbhutaḥ । aśruto'hamadṛṣṭo'hamanveṣṭavyo'maro'smyaham ॥ 85॥ avāyurapyanākāśo'tejasko'vyabhicāryaham । amato'hamajāto'hamatisūkṣmo'vikāryaham ॥ 86॥ arajasko'tamasko'hamasattvosmyaguṇo'smyaham । amāyo'nubhavātmāhamananyo'viṣayo'smyaham ॥ 87॥ advaito'hamapūrṇo'hamabāhyo'hamanantaraḥ । aśroto'hamadīrgho'hamavyakto'hamanāmayaḥ ॥ 88॥ advayānandavijñānaghano'smyahamavikriyaḥ । aniccho'hamalepo'hamakartāsmyahamadvayaḥ ॥ 89॥ avidyākāryahīno'hamavāgrasanagocaraḥ । analpo'hamaśoko'hamavikalpo'smyavijvalan ॥ 90॥ ādimadhyāntahīno'hamākāśasadṛśo'smyaham । ātmacaitanyarūpo'hamahamānandacidghanaḥ ॥ 91॥ ānandāmṛtarūpo'hamātmasaṃsthohamantaraḥ । ātmakāmohamākāśātparamātmeśvarosmyaham ॥ 92॥ īśānosmyahamīḍyo'hamahamuttamapūruṣaḥ । utkṛṣṭo'hamupadraṣṭā ahamuttarato'smyaham ॥ 93॥ kevalo'haṃ kaviḥ karmādhyakṣo'haṃ karaṇādhipaḥ । guhāśayo'haṃ goptāhaṃ cakṣuṣaścakṣurasmyaham ॥ 94॥ cidānando'smyahaṃ cetā cidghanaścinmayo'smyaham । jyotirmayo'smyahaṃ jyāyāñjyotiṣāṃ jyotirasmyaham ॥ 95॥ tamasaḥ sākṣyahaṃ turyaturyo'haṃ tamasaḥ paraḥ । divyo devo'smi durdarśo dṛṣṭādhyāyo dhruvo'smyaham ॥ 96॥ nityo'haṃ niravadyo'haṃ niṣkriyo'smi nirañjanaḥ । nirmalo nirvikalpo'haṃ nirākhyāto'smi niścalaḥ ॥ 97॥ nirvikāro nityapūto nirguṇo niḥspṛho'smyaham । nirindriyo niyantāhaṃ nirapekṣo'smi niṣkalaḥ ॥ 98॥ puruṣaḥ paramātmāhaṃ purāṇaḥ paramo'smyaham । parāvaro'smyahaṃ prājñaḥ prapañcopaśamo'smyaham ॥ 99॥ parāmṛto'smyahaṃ pūrṇaḥ prabhurasmi purātanaḥ । pūrṇānandaikabodho'haṃ pratyagekaraso'smyaham ॥ 100॥ prajñāto'haṃ praśānto'haṃ prakāśaḥ parameśvaraḥ । ekadā cintyamāno'haṃ dvaitādvaitavilakṣaṇaḥ ॥ 101॥ buddho'haṃ bhūtapālo'haṃ bhārūpo bhagavānaham । mahājñeyo mahānasmi mahājñeyo maheśvaraḥ ॥ 102॥ vimukto'haṃ vibhurahaṃ vareṇyo vyāpako'smyaham । vaiśvānaro vāsudevo viśvataścakṣurasmyaham ॥ 103॥ viśvādhiko'haṃ viśado viṣṇurviśvakṛdasmyaham । śuddho'smi śukraḥ śānto'smi śāśvato'smi śivo'smyaham ॥ 104॥ sarvabhūtāntarātmahamahamasmi sanātanaḥ । ahaṃ sakṛdvibhāto'smi sve mahimni sadā sthitaḥ ॥ 105॥ sarvāntaraḥ svayaṃjyotiḥ sarvādhipatirasmyaham । sarvabhūtādhivāso'haṃ sarvavyāpī svarāḍaham ॥ 106॥ samastasākṣī sarvātmā sarvabhūtaguhāśayaḥ । sarvendriyaguṇābhāsaḥ sarvendriyavivarjitaḥ ॥ 107॥ sthānatrayavyatīto'haṃ sarvānugrāhako'smyaham । saccidānanda pūrṇātmā sarvapremāspado'smyaham ॥ 108॥ saccidānandamātro'haṃ svaprakāśo'smi cidghanaḥ । sattvasvarūpasanmātrasiddhasarvātmako'smyaham ॥ 109॥ sarvādhiṣṭhānasanmātraḥ svātmabandhaharo'smyaham । sarvagrāso'smyahaṃ sarvadraṣṭā sarvānubhūraham ॥ 110॥ evaṃ yo veda tattvena sa vai puruṣa ucyata ityupaniṣat ॥ oṃ saha nāvavatu ॥ saha nau bhunaktu ॥ saha vīryaṃ karavāvahai ॥ tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥ oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥ iti brahmavidyopaniṣatsamāptā ॥