मूलाधारादिषट्चक्रं सहस्रारोपरि स्थितम् । योगज्ञानैक फलकं रामचन्द्रपदं भजे ॥ ॐ आप्यायन्तु ममाङ्गानि वाक्प्राणश्चक्षुः श्रोत्रमथो बलमिन्द्रियाणि च ॥ सर्वाणि सर्वं ब्रह्मोपनिषदं माहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म निराकरोदनिराकरणमस्त्वनिराकरणं मेस्तु तदात्मनि निरते य उपनिषत्सु धर्मास्ते मयि सन्तु ते मयि सन्तु ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ ॐ योगचूडामणिं वक्ष्ये योगिनां हितकाम्यया । कैवल्यसिद्धिदं गूढं सेवितं योगवित्तमैः ॥ १॥ आसनं प्राणसंरोधः प्रत्याहारश्च धारणा । ध्यानं समाधिरेतानि योगाङ्गानि भवन्ति षट् ॥ २॥ एकं सिद्धासनं प्रोक्तं द्वितीयं कमलासनम् । षट्चक्रं षोडशाधारं त्रिलक्ष्यं व्योमपञ्चकम् ॥ ३॥ स्वदेहे यो न जानाति तस्य सिद्धिः कथं भवेत् । चतुर्दलं स्यादाधारं स्वाधिष्ठानं च षड्दलम् ॥ ४॥ नाभौ दशदलं पद्मं हृदये द्वादशारकम् । षोडशारं विशुद्धाख्यं भ्रूमध्ये द्विदलं तथा ॥ ५॥ सहस्रदलसङ्ख्यातं ब्रह्मरन्ध्रे महापथि । आधारं प्रथमं चक्रं स्वाधिष्ठानं द्वितीयकम् ॥ ६॥ योनिस्थानं द्वयोर्मध्ये कामरूपं निगद्यते । कामाख्यं तु गुदस्थाने पङ्कजं तु चतुर्दलम् ॥ ७॥ तन्मध्ये प्रोच्यते योनिः कामाख्या सिद्धवन्दिता । तस्य मध्ये महालिङ्गं पश्चिमाभिमुखं स्थितम् ॥ ८॥ नाभौ तु मणिवद्बिम्बं यो जानाति स योगवित् । तप्तचामीकराभासं तडिल्लेखेव विस्फुरत् ॥ ९॥ त्रिकोणं तत्पुरं वह्नेरधोमेढ्रात्प्रतिष्ठितम् । समाधौ परमं ज्योतिरनन्तं विश्वतोमुखम् ॥ १०॥ तस्मिन्दृष्टे महायोगे यातायातो न विद्यते । स्वशब्देन भवेत्प्राणः स्वाधिष्ठानं तदाश्रयः ॥ ११॥ स्वाधिष्ठाश्रयादस्मान्मेढ्रमेवभिधीयते । तन्तुना मणिवत्प्रोतो योऽत्र कन्दः सुषुम्नया ॥ १२॥ तन्नाभिमण्डले चक्रं प्रोच्यते मणिपूरकम् । द्वादशारे महाचक्रे पुण्यपापविवर्जिते ॥ १३॥ तावज्जीवो भ्रमत्येवं यावत्तत्त्वं न विन्दति । ऊर्ध्वं मेढ्रादधो नाभेः कन्दे योनिः खगाण्डवत् ॥ १४॥ तत्र नाड्यः समुत्पन्नाः सहस्राणां द्विसप्ततिः । तेषु नाडीसहस्रेषु द्विसप्ततिरुदाहृता ॥ १५॥ प्रधानाः प्राणवाहिन्यो भूयस्तासु दशस्मृताः । इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्ना च तृतीयगा ॥ १६॥ गान्धारी हस्तिजिह्वा च पूषा चैव यशस्विनी । अलम्बुसा कुहूश्चैव शङ्खिनी दशमी स्मृता ॥ १७॥ एतन्नाडीमहाचक्रं ज्ञातव्यं योगिभिः सदा । इडा वामे स्थिता भागे दक्षिणे पिङ्गला स्थिता ॥ १८॥ सुषुम्ना मध्यदेशे तु गान्धारी वामचक्षुषि । दक्षिणे हस्तिजिह्वा च पूषा कर्णे च दक्षिणे ॥ १९॥ यशस्विनी वामकर्णे चानने चापुअलम्बुसा । कुहूश्च लिङ्गदेशे तु मूलस्थाने तु शङ्खिनी ॥ २०॥ एवं द्वारं समाश्रित्य तिष्ठन्ते नाडयः क्रमात् । इडापिङ्गलासौषुम्नाः प्राणमार्गे च संस्थिताः ॥ २१॥ सततं प्राणवाहिन्यः सोमसूर्याग्निदेवताः । प्राणापानसमानाख्या व्यानोदानौ च वायवः ॥ २२॥ नागः कूर्मोऽथ कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः । हृदि प्राणः स्थितो नित्यमपानो गुदमण्डले ॥ २३॥ समानो नाभिदेशे तु उदानः कण्ठमध्यगः । व्यानः सर्वशरीरे तु प्रधानाः पञ्चवायवः ॥ २४॥ उद्गारे नाग आख्यातः कूर्म उन्मीलने तथा । कृकरः क्षुत्करो ज्ञेयो देवदत्तो विजृम्भणे ॥ २५॥ न जहाति मृतं वापि सर्वव्यापी धनञ्जयः । एते नाडीषु सर्वासु भ्रमन्ते जीवजन्तवः ॥ २६॥ आक्षिप्तो भुजदण्डेन यथा चलति कन्दुकः । प्राणापानसमाक्षिप्तस्तथा जीवो न तिष्ठति ॥ २७॥ प्राणापानवशो जीवो ह्यधश्चोर्ध्वं च धावति । वामदक्षिणमार्गाभ्यां चञ्चलत्वान्न दृश्यते ॥ २८॥ रज्जुबद्धो यथा श्येनो गतोऽप्याकृष्यते पुनः । गुणबद्धस्तथा जीवः प्राणापानेन कर्षति ॥ २९॥ प्राणापानवशो जीवो ह्यधश्चोर्ध्वं च गच्छति । अपानः कर्षति प्राणं प्राणोऽपानं च कर्षति ॥ ३०॥ ऊर्ध्वाधःसंस्थितावेतौ यो जानाति स योगवित् । हकारेण बहिर्याति सकारेण विशेत्पुनः ॥ ३१॥ हंसहंसेत्यमुं मत्रं जीवो जपति सर्वदा । षट्शतानि दिवारात्रौ सहस्राण्येकविंशतिः ॥ ३१॥ एतत्सङ्ख्यान्वितं मन्त्रं जीवो जपति सर्वदा । अजपानाम गायत्री योगिनां मोक्षदा सदा ॥ ३३॥ अस्याः सङ्कल्पमात्रेण सर्वपापैः प्रमुच्यते । अनया सदृशी विद्या अनया सदृशो जपः ॥ ३४॥ अनया सदृशं ज्ञानं न भूतं न भविष्यति । कुण्डलिन्या समुद्भूता गायत्री प्राणधारिणी ॥३५॥ प्राणविद्या महाविद्या यस्तां वेत्ति स वेदवित् । कन्दोर्ध्वे कुण्डलीशक्तिरष्टधा कुण्डलाकृतिः ॥ ३६॥ ब्रह्मद्वारमुखं नित्यं मुखेनाच्छाय तिष्ठति । येन द्वारेण गन्तव्यं ब्रह्मद्वारमनामयम् ॥ ३७॥ मुखेनाच्छाद्य तद्द्वारं प्रसुप्ता परमेश्वरी । प्रबुद्धा वह्नियोगेन मनसा मरुता सह ॥ ३८॥ सूचिवद्गात्रमादाय व्रजत्यूर्ध्वं सुषुम्नया । उद्घाटयेत्कवाटं तु यथाकुञ्चिकया गृहम् । कुण्डलिन्यां तथा योगी मोक्षद्वारं प्रभेदयेत् ॥ ३९॥ कृत्वा संपुटितौ करौ दृढतरं बध्वा तु पद्मासनं गाढं वक्षसि संनिधाय चुबुकं ध्यानं च तच्चेष्टितम् । वारंवारमपानमूर्ध्वमनिलं प्रोच्छारयेत्पूरितं मुञ्चन्प्राणमुपैति बोधमतुलं शक्तिप्रभावान्नरः ॥ ४०॥ अङ्गानां मर्दनं कृत्वा श्रमसंजातवारिणा । कट्वम्ललवणत्यागी क्षीरभोजनमाचरेत् ॥४१॥ ब्रह्मचारी मिताहारी योगी योगपरायणः । अब्दादूर्ध्वं भवेत्सिद्धो नात्र कार्या विचारणा ॥ ४२॥ सुस्निग्धमधुराहारश्चतुर्थांशविवर्जितः । भुञ्जते शिवसंप्रीत्या मिताहारी स उच्यते ॥ ४३॥ कन्दोर्ध्वे कुण्डलीशक्तिरष्टधा कुण्डलीकृतिः । बन्धनाय च मूढानां योगिनां मोक्षदा सदा ॥ ४४॥ महामुद्रा नभोमुद्रा ओड्याणं च जलन्धरम् । मूलबन्धं च यो वेत्ति स योगी मुक्तिभाजनम् ॥ ४५॥ पार्ष्णिघातेन संपीड्य योनिमाकुञ्चयेद्दृढम् । अपानमूर्ध्वमाकृष्य मूलबन्धो विधीयते ॥ ४६॥ अपानप्राणयोरैक्यं क्षयान्मूत्रपुरीषयोः । युवा भवति वृद्धोऽपि सततं मूलबन्धनात् ॥ ४७॥ ओड्याणं कुरुते यस्मादविश्रान्तं महाखगः । ओड्डियाणं तदेव स्यान्मृत्युमातङ्गकेसरी ॥ ४८॥ उदरात्पश्चिमं ताणमधो नाभेर्निगद्यते । ओड्याणमुदरे बन्धस्तत्र बन्धो विधीयते ॥ ४९॥ बध्नाति हि शिरोजातमधोगामि नभोजलम् । ततो जालन्धरो बन्धः कष्टदुःखौघनाशनः ॥ ५०॥ जालन्धरे कृते बन्धे कण्ठसङ्कोचलक्षणे । न पीयूषं पतत्यग्नौ न च वायुः प्रधावति ॥ ५१॥ कपालकुहरे जिह्वा प्रविष्टा विपरीतगा । भ्रुवोरन्तर्गता दृष्टिर्मुद्रा भवति खेचरी ॥ ५२॥ न रोगो मरणं तस्य न निद्रा न क्षुधा तृषा । न च मूर्च्छा भवेत्तस्य यो मुद्रां वेत्ति खेचरीम् ॥ ५३॥ पीड्यते न च रोगेण लिख्यते न स कर्मभिः । बाध्यते न च केनापि यो मुद्रां वेत्ति खेचरीम् ॥ ५४॥ चित्तं चरति खे यस्माज्जिह्वा चरति खे यतः । तेनेयं खेचरी मुद्रा सर्वसिद्धनमस्कृता ॥५५॥ बिन्दुमूलशरीरणि शिरास्तत्र प्रतिष्ठिताः । भावयन्ती शरीराणि आपादतलमस्तकम् ॥ ५६॥ खेचर्या मुद्रितं येन विवरं लम्बिकोर्ध्वतः । न तस्य क्षीयते बिन्दुः कामिन्यालिङ्गितस्य च ॥ ५७॥ यावद्बिन्दुः स्थितो देहे तावन्मृत्युभयं कुतः । यावद्बद्धा नभोमुद्रा तावद्बिन्दुर्न गच्छति ॥ ५८॥ ज्वलितोऽपि यथा बिन्दुः संप्राप्तश्च हुताशनम् । व्रजत्यूर्ध्वं गतः शक्त्या निरुद्धो योनिमुद्रया ॥ ५९॥ स पुनर्द्विविधो बिन्दुः पाण्डरो लोहितस्तथा । पाण्डरं शुक्लमित्याहुर्लोहिताख्यं महारजः ॥ ६०॥ सिन्दूरव्रातसङ्काशं रविस्थानस्थितं रजः । शशिस्थानस्थितं शुक्लं तयोरैक्यं सुदुर्लभम् ॥ ६१॥ बिन्दुर्ब्रह्मा रजः शक्तिर्बिन्दुरिन्दू रजो रविः । उभयोः सङ्गमादेव प्राप्यते परमं पदम् ॥ ६२॥ वायुना शक्तिचालेन प्रेरितं च यथा रजः । याति बिन्दुः सदैकत्वं भवेद्दिव्यवपुस्तदा ॥ ६३॥ शुक्लं चन्द्रेण संयुक्तं रजः सूर्येण सङ्गतम् । तयोः समरसैकत्वं यो जानाति स योगवित् ॥ ६४॥ शोधनं नाडिजालस्य चालनं चन्द्रसूर्ययोः । रसानां शोषणं चैव महामुद्राभिधीयते ॥ ६५॥ वक्षोन्यस्तहनुः प्रपीड्य सुचिरं योनिं च वामाङ्गिणा हस्ताभ्यामनुधारयन्प्रसरितं पादं तथा दक्षिणम् । आपूर्य श्वसनेन कुक्षियुगलं बध्वा शनै रेचये- त्सेयं व्याधिविनाशिनी सुमहती मुद्रा नृणां कथ्यते ॥ ६६॥ चन्द्रांशेन समभ्यस्य सूर्यांशेनाभ्यसेत्पुनः । या तुल्या तु भवेत्सङ्ख्या ततो मुद्रां विसर्जयेत् ॥ ६७॥ नहि पथ्यमपथ्यं वा रसाः सर्वेऽपि नीरसाः । अतिभुक्तं विषं घोरं पीयूषमिव जीर्यते ॥ ६८॥ क्षयकुष्ठगुदावर्तगुल्माजीर्णपुरोगमाः । तस्य रोगाः क्षयं यान्ति महामुद्रां तु योऽभ्यसेत् ॥ ६९॥ कथितेयं महामुद्रा महासिद्धिकरी नृणाम् । गोपनीया प्रयत्नेन न देया यस्य कस्यचित् ॥ ७०॥ पद्मासनं समारुह्य समकायशिरोधरः । नासाग्रदृष्टिरेकान्ते जपेदोङ्कारमव्ययम् ॥ ७१॥ ॐ नित्यं शुद्धं बुद्धं निर्विकल्पं निरञ्जनं निराख्यातमनादिनिधनमेकं तुरीयं यद्भूतं भवद्भविष्यत्परिवर्तमानं सर्वदाऽनवच्छिन्नं परंब्रह्म तस्माज्जाता परा शक्तिः स्वयं ज्योतिरात्मिका । आत्मन आकाशः संभूतः । आकाशाद्वायुः । वायोरग्निः । अग्नेरापः । अद्भ्यः पृथिवी । एतेषां पञ्चभूतानां पतयः पञ्च सदाशिवेश्वररुद्रविष्णुब्रह्माणश्चेति । तेषां ब्रह्मविष्णुरुद्राश्चोत्पत्तिस्थितिलयकर्तारः । राजसो ब्रह्मा सात्विको विष्णुस्तामसो रुद्र इति एते त्रयो गुणयुक्ताः । ब्रह्मा देवानां प्रथमः संबभूव । धाता च सृष्टौ विष्णुश्च स्थितौ रुद्रश्च नाशे भोगाय चन्द्र इति प्रथमजा बभूवुः । एतेषां ब्रह्मणो लोका देवतिर्यङ्ग- रस्थावराश्च जायन्ते । तेषां मनुष्यादीनां पञ्चभूतसमवायः शरीरम् । ज्ञानकर्मेन्द्रियै- र्ज्ञानविषयैः प्राणादिपञ्चवायुमनोबुद्धिचित्ताहङ्कारैः स्थूलकल्पितैः सोऽपि स्थूलप्रकृतिरित्युच्यते । ज्ञानकर्मेन्द्रियै- र्ज्ञानविषयैः प्राणादिपञ्चवायुमनोबुद्धिभिश्च सूक्ष्मस्थोऽपि लिङ्गमेवेत्युच्यते । गुणत्रययुक्तं कारणम् । सर्वेषामेवं त्रीणि शरीराणि वर्तन्ते । जाग्रत्स्वप्नसुषुप्ति- तुरीयाश्चेत्यवस्थाश्चतस्रः तासामवस्थानामधिपतय- श्चत्वारः पुरुषा विश्वतैजसप्राज्ञात्मानश्चेति । विश्वो हि स्थूलभुङ्नित्यं तैजसः प्रविविक्तभुक् । आनन्दभुक्तया प्राज्ञः सर्वसाक्षीत्यतः परः ॥ ७२॥ प्रणतः सर्वदा तिष्ठेत्सर्वजीवेषु भोगतः । अभिरामस्तु सर्वासु ह्यवस्थासु ह्यधोमुखः ॥ ७३॥ अकार उकारो मकारश्चेति वेदास्त्रयो लोकास्त्रयो गुणास्त्रीण्यक्षराणि त्रयः स्वरा एवं प्रणवः प्रकाशते । अकारो जाग्रति नेत्रे वर्तते सर्वजन्तुषु । उकारः कण्ठतः स्वप्ने मकारो हृदि सुप्तितः ॥ ७४॥ विराड्विश्वः स्थूलश्चाकारः । हिरण्यगर्भस्तैजसः सूक्ष्मश्च उकारः । कारणाव्याकृतप्राज्ञश्च मकारः । अकारो राजसो रक्तो ब्रह्म चेतन उच्यते । उकारः सात्त्विकः शुक्लो विष्णुरित्यभिधीयते ॥ ७५॥ मकारस्तामसः कृष्णो रुद्रश्चेति तथोच्यते । प्रणवात्प्रभवो ब्रह्मा प्रणवात्प्रभवो हरिः ॥ ७६॥ प्रणवात्प्रभवो रुद्रः प्रणवो हि परो भवेत् । अकारे लीयते ब्रह्मा ह्युकारे लीयते हरिः ॥ ७७॥ मकारे लीयते रुद्रः प्रणवो हि प्रकाशते । ज्ञानिनामूर्ध्वगो भूयादज्ञाने स्यादधोमुखः ॥ ७८॥ एवं वै प्रणवस्तिष्ठेद्यस्तं वेद स वेदवित् । अनाहतस्वरूपेण ज्ञानिनामूर्ध्वगो भवेत् ॥ ७९॥ तैलधारामिवाच्छिन्नं दीर्घघण्टानिनादवत् । प्रणवस्य ध्वनिस्तद्वत्तदग्रं ब्रह्म चोच्यते ॥ ८०॥ज्योतिर्मयं तदग्रं स्यादवाच्यं बुद्धिसूक्ष्मतः । ददृशुर्ये महात्मानो यस्तं वेद स वेदवित् ॥ ८१॥ जाग्रन्नेत्रद्वयोर्मध्ये हंस एव प्रकाशते । सकारः खेचरी प्रोक्तस्त्वंपदं चेति निश्चितम् ॥ ८२॥ हकारः परमेशः स्यात्तत्पदं चेति निश्चितम् । सकारो ध्यायते जन्तुर्हकारो हि भवेद्धृवम् ॥ ८३॥ इन्द्रियैर्बध्यते जीव आत्मा चैव न बध्यते । ममत्वेन भवेज्जीवो निर्ममत्वेन केवलः ॥ ८४॥ भूर्भुवः स्वरिमे लोकाः सोमसूर्याग्निदेवताः । यस्य मात्रासु तिष्ठन्ति तत्परं ज्योतिरोमिति ॥ ८५॥ क्रिया इच्छा तथा ज्ञानं ब्राह्मी रौद्री च वैष्णवी । त्रिधा मात्रास्थितिर्यत्र तत्परं ज्योतिरोमिति ॥ ८६॥ वचसा तज्जपेन्नित्यं वपुषा तत्समभ्यसेत् । मनसा तज्जपेन्नित्यं तत्परं ज्योतिरोमिति ॥ ८७॥ शुचिर्वाप्यशुचिर्वापि यो जपेत्प्रणवं सदा । न स लिप्यति पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ॥ ८८॥ चले वाते चलो बिन्दुर्निश्चले निश्चलो भवेत् । योगी स्थाणुत्वमाप्नोति ततो वायुं निरुन्धयेत् ॥ ८९॥ यावद्वायुः स्थितो देहे तावज्जीवो न मुञ्चति । मरणं तस्य निष्क्रान्तिस्ततो वायुं निरुन्धयेत् ॥ ९०॥ यावद्वायुः स्थितो देहे तावज्जीवो न मुञ्चति । यावद्दृष्टिर्भ्रुवोर्मध्ये तावत्कालं भयं कुतः ॥ ९१॥ अल्पकालभयाद्ब्रह्मन्प्राणायमपरो भवेत् । योगिनो मुनश्चैव ततः प्राणान्निरोधयेत् ॥ ९२॥ षड्विंशदङ्गुलिर्हंसः प्रयाणं कुरुते बहिः । वामदक्षिणमार्गेण प्राणायामो विधीयते ॥ ९३॥ शुद्धिमेति यदा सर्वं नाडीचक्रं मलाकुलम् । तदैव जायते योगी प्राणसंग्रहणक्षमः ॥ ९४॥ बद्धपद्मासनो योगी प्राणं चन्द्रेण पूरयेत् । धारयेद्वा यथाशक्त्या भूयः सूर्येण रेचयेत् ॥ ९५॥ अमृतोदधिसंकाशं गोक्षीरधवलोपमम् । ध्यात्वा चन्द्रमसं बिम्बं प्राणायामे सुखी भवेत् ॥ ९६॥ स्फुरत्प्रज्वलसंज्वालापूज्यमादित्यमण्डलम् । ध्यात्वा हृदि स्थितं योगी प्राणायामे सुखी भवेत् ॥ ९७॥ प्राणं चेदिडया पिबेन्नियमितं भूयोऽन्यथा रेचये- त्पीत्वा पिङ्गलया समीरणमथो बद्ध्वा त्यजेद्वामया । सूर्याचन्द्रमसोरनेन विधिना बिन्दुद्वयं ध्यायतः शुद्धा नाडिगणा भवन्ति यमिनो मासद्वयादूर्ध्वतः ॥ ९८॥ यथेष्टधारणं वायोरनलस्य प्रदीपनम् । नादाभिव्यक्तिरारोग्यं जायते नाडिशोधनात् ॥ ९९॥ प्राणो देहस्थितो यावदपानं तु निरुन्धयेत् । एकश्वासमयी मात्रा ऊर्ध्वाधो गगने गतिः ॥ १००॥ रेचकः पूरकश्चैव कुम्भकः प्रणवात्मकः । प्राणायामो भवेदेवं मात्राद्वादशसंयुतः ॥ १०१॥ मात्राद्वादशसंयुक्तौ दिवाकरनिशाकरौ । दोषजालमबध्नन्तौ ज्ञातव्यौ योगिभिः सदा ॥ १०२॥ पूरकं द्वादशं कुर्यात्कुम्भकं षोडशं भवेत् । रेचकं दश चोङ्कारः प्राणायामः स उच्यते ॥ १०३॥ अधमे द्वादशमात्रा मध्यमे द्विगुणा मता । उत्तमे त्रिगुणा प्रोक्ता प्राणायामस्य निर्णयः ॥ १०४॥ अधमे स्वेदजननं कम्पो भवति मध्यमे । उत्तमे स्थानमाप्नोति ततो वायुं निरुन्धयेत् ॥ १०५॥ बद्धपद्मासनो योगी नमस्कृत्य गुरुं शिवम् । नासाग्रदृष्टिरेकाकी प्राणायामं समभ्यसेत् ॥ १०६॥ द्वाराणां नव संनिरुध्य मरुतं बध्वा दृढां धारणां नीत्वा कालमपानवह्निसहितं शक्त्या समं चालितम् । आत्मध्यानयुतस्त्वनेन विधिना घ्रिन्यस्य मूर्ध्नि स्थिरं यावत्तिष्ठति तावदेव महतां सङ्गो न संस्तूयते ॥ १०७॥ प्राणायामो भवेदेवं पातकेन्धनपावकः । भवोदधिमहासेतुः प्रोच्यते योगिभिः सदा ॥ १०८॥ आसनेन रुजं हन्ति प्राणायामेन पातकम् । विकारं मानसं योगी प्रत्याहारेण मुञ्चति ॥ १०९॥ धारणाभिर्मनोधैर्यं याति चैतन्यमद्भुतम् । समाधौ मोक्षमाप्नोति त्यक्त्वा कर्म शुभाशुभम् ॥ ११०॥ प्राणायामद्विषट्केन प्रत्याहारः प्रकीर्तितः । प्रत्याहारद्विषट्केन जायते धारणा शुभा ॥ १११॥ धारणाद्वादश प्रोक्तं ध्यानं योगविशारदैः । ध्यानद्वादशकेनैव समाधिरभिधीयते ॥ ११२॥ यत्समाधौ परंज्योतिरनन्तं विश्वतोमुखम् । तस्मिन्दृष्टे क्रियाकर्म यातायातो न विद्यते ॥ ११३॥ संबद्धासनमेढ्रमङ्घ्रियुगलं कर्णाक्षिनासापुट- द्वाराद्यङ्गुलिभिर्नियम्य पवनं वक्त्रेण वा पूरितम् । बध्वा वक्षसि बह्वयानसहितं मूर्ध्नि स्थिरं धारये- देवं यान्ति विशेषतत्त्वसमतां योगीश्वरास्तन्मनः ॥ ११४॥ गगनं पवने प्राप्ते ध्वनिरुत्पद्यते महान् । घण्टादीनां प्रवाद्यानां नादसिद्धिरुदीरिता ॥ ११५॥ प्राणायामेन युक्तेन सर्वरोगक्षयो भवेत् । प्राणायामवियुक्तेभ्यः सर्वरोगसमुद्भवः ॥ ११६॥ हिक्का कासस्तथा श्वासः शिरःकर्णाक्षिवेदनाः । भवन्ति विविधा रोगाः पवनव्यत्ययक्रमात् ॥ ११७॥ यथा सिंहो गजो व्याघ्रो भवेद्वश्यः शनैः शनैः । तथैव सेवितो वायुरन्यथा हन्ति साधकम् ॥ ११८॥ युक्तंयुक्तं त्यजेद्वायुं युक्तंयुक्तं प्रपूरयेत् । युक्तंयुक्तं प्रबध्नीयादेवं सिद्धिमवाप्नुयात् ॥ ११९॥ चरतां चक्षुरादीनां विषयेषु यथाक्रमम् । यत्प्रत्याहरणं तेषां प्रत्याहरः स उच्यते ॥ १२०॥ यथा तृतीयकाले तु रविः प्रत्याहरेत्प्रभाम् । तृतीयङ्गस्थितो योगी विकारं मनसं हरेदीत्युपनिषत् । ॐ आप्यायन्तु ममाङ्गानि वाक्प्राणश्चक्षुः श्रोत्रमथो बलमिन्द्रियाणि च सर्वाणि सर्वं ब्रह्मोपनिषदं माहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म निराकरोदनिराकरण- मस्त्वनिराकरणं मेस्तु तदात्मनि निरते य उपनिषत्सु धर्मास्ते मयि सन्तु ते मयि ते मयि सन्तु ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ इति योगचूडामण्युपनिषत्समाप्ता ॥
Om ! Let my limbs and speech, Prana, eyes, ears, vitality And all the senses grow in strength. All existence is the Brahman of the Upanishads. May I never deny Brahman, nor Brahman deny me. Let there be no denial at all: Let there be no denial at least from me. May the virtues that are proclaimed in the Upanishads be in me, Who am devoted to the Atman; may they reside in me. Om ! Let there be Peace in me ! Let there be Peace in my environment ! Let there be Peace in the forces that act on me ! I would tell Yoga Chudamani Upanishad with a view to do good to yogis. This is being appreciated by those elders who know Yoga well. This is secret and is capable of giving the post of salvation. 1 (Slokas 2-29 are not available.) The Jeevatma (the soul of the physical individual) is under the control of prana which goes up and down as well as apana. Apana pulls Prana. Prana pulls Apana. He who knows and realizes this mutual pull which is pulling to the top and bottom, understands yoga. 30 It goes outside with the sound “ha” and goes again inside with the sound “sa”. The beings keeping on chanting this mantra as “Hamsa”, “Hamsa”. 31 The beings always keep on chanting this mantra day and night twenty one thousand and one hundred times. 32 This mantra which is called “Ajapa Gayatri” would give salvation to all yogis. Just a thought of this mantra, would help one get rid of all sins. 33 There are no practices as holy as this, no chanting which is equivalent to this, and no wisdom equivalent to this and in future also this is not likely to be there. 34 This Ajapa Gayatri which rises from the Kundalani supports the soul. This is the greatest among the sciences of the soul. He who knows this will know the Vedas. 35 The Kundalani power which is above the mooladhara, in its eight studded form would always be covering the mouth of Sushumna which is the gate of Brahman. 36 The Kudalani Parameshwari (goddess of the universe) who should go through the disease less gate of Brahma, closes this gate with her mouth and sleeps. 37 Because of the heat generated by the practice of yoga, because of the speed of wind, and because of her mental power, she stands up and using her needle shaped body, she would go up through the Sushumna Nadi. 38 Similar to opening the doors of the house by using the key, the yogi should open the gate to salvation using Kundalini. 39 (Slokas 40-71 are not available.) Para Brahman is Om, is that which exists, which is clean, which is full of wisdom, which does not have any draw backs, which is without stains, which cannot be described, which does not have beginning or end, which is one and only one, which is thuriya, which exists in things of past, present and future and which will never get divided at any time. From that Para Brahman emerges Para Shakthi (the female aspect). That is the soul which is self resplendent. From that soul arose the ether. From ether arose wind. From wind arose fire. From fire arose water and from water arose the earth. These five elements are ruled by the five Godheads viz. Sadasiva, Easwara, Rudra, Vishnu and Brahma. Among them Brahma, Vishnu and Rudra would do the job of creation, upkeep and destruction. Brahma is Rajasic, Vishnu Sathvic and Rudra Thamasic. They are thus with three different properties. 72.1 Among devas Brahma arose first. Among those who arose first, Brahma became the creator, Vishnu the one who upkeeps and Lord Rudra, the destroyer. Among them from Brahma arose worlds, devas, men and those in between them. From him arose those things which do not move. In case of men, the body is the unified form of Pancha Boothas (five elements). The organs of wisdom, (jnanendriyas), the organs of action (karmendriyas), those activities related to wisdom, the five body airs (prana, apana etc) are taught by the macro portion of mind, intellect, decision making power and the feeling of self and are called macro body (Sthoola sareeram). The organs of wisdom, the organs of action, things related to wisdom, the five body airs and the micro aspect of mind and intellect are called Linga sareera. The body has three types of properties. Thus all people have three bodies. There are four states of the body viz wakeful state, dream, sleep and Thuriya (exalted spiritual state). Those purushas who reside in our body and control these states are Viswa, Thaijasa, Pragna and Atma. Viswa will always have macro experiences. Different from that is Thaijasa who has micro experiences. Pragna has pleasant experiences. Athma is a witness to all these. 72 The Atma which is of the form of “Om”, will be in all beings and at the time of passion, downward looking. At all other times it would be pretty and downward face. 73 In the three letters Aa, Uu and Ma, three Vedas, three worlds, three characteristics, three letters and three sounds shine. Thus Pranava shines. When you are awake, the letter Aa exists in the eyes of all beings, when you are dreaming the letter Uu exists in the neck of all beings and the letter Ma exists in the heart of all beings when they are asleep. 74 The letter Aa exists in the egg state as Viswa and Pinda state as Virat Purusha. The Letter Uu exists as Thaijasa and Hiranya Garbha in the micro state. The letter Ma exists as the causal state and as Pragna. The letter Aa has Rajasa qualities is red and its form is that of Lord Brahma. The letter Uu has Sathvika qualities and its form is that of white Vishnu. The letter Ma has Thamasic qualities and its form is that of black Rudra. Brahma took birth from Pranava. Vishnu also came out of it. Rudra also came out of it. Pranava is the Para Brahma (ultimate god). Brahma merges with the letter Aa. Vishnu merges with letter Uu and Rudra merges with the letter Ma. In people with wisdom, Pranava would be upward looking and among ignorant people Pranava would be looking downward. 75-78 Pranava exists like this. The one who knows this knows the Vedas. In the anahatha sound form, it grows upwards in case of wise people. 79 The sound Pranava is continuous like the flow of oil, and like the long sound of the bell. Its peak is Brahman. 80 That peak would be lit so brilliantly, that it cannot be described by words. The great savants find it out using their sharp intellect. The one who knows that, is considered as one who knows Vedas. 81 The “Hamsa (swan) mantra”, shines in the middle of the two eyes. The letter Sa is known as Kechari which means “that which travels in the sky”. It has been decided that it is the word “Twam (you)” in the famous Vedic saying, “Tat Tvam Asi (You are That)”. 82 It has been decided that the letter “Ha” which is the Lord of all universe is the word “Tat (that)” in the above Vedic saying. We have to meditate that the letter “Sa” as the soul traveling between birth and death and the letter “Ha” as the stable God. 83 The living being is tied up by his organs but Paramatma is not so tied. The living being is egoistic and the soul is not tied by egoism and is independent. 84 The ethereal light which is “om” is that Athma in whose aspects stand the three worlds Bhu, Bhuva and Suva and also the place where three gods moon, Sun and fire reside. 85 The ethereal light which is “Om”, is that Atma in whose aspects stand “work” which is the power of Brahma,“desire” which is the power of Rudra and “wisdom” which is the power of Vishnu. 86 Because Om is the ethereal light, it has to be pronounced by words, practiced by the body and meditated upon by the mind. 87 The one who goes on chanting Pranava whether he is clean or unclean will not be attached to the sins he does, similar to the lotus leaf which never gets wet. 88 (Slokas 89-102 are not available.) Twelve repetitions of “Om” which is called is a pooraka followed by sixteen repetitions of “Om” which is called is the Kumbhaka and then ten repetitions of “Om” which is called Rechaka, is called Pranayama. 103 The basic rule for chanting Pranayama is at least 12 times and is termed as poor, twice that amount (24) is medium and thrice that (36) is Uthama (best). 104 In the lowest, there would be sweating, in the medium there would be trembling and in Uthama there is attainment of the objective. After that control the breath. 105 The Yogi should first salute his teacher and Lord Shiva and sit in the lotus posture, concentrate his sight on the edge of the nose and practice pranayama alone. 106 (Slokas 107-108 are not available.) By posture one avoids diseases, by pranayama one avoids sins and by Pratyahara (see 120 below for explanation) he controls his mental activity. 109 By beliefs, the mind becomes strong and Samadhi gives the being wonderful knowledge and he attains salvation after destroying sinful and holy actions. 110 (Slokas 111-112 are not available.) After seeing the Param Jyothi which is spread everywhere, in Samadhi duties and action neither come nor goes. 113 (Slokas 114-115 are not available.) If we stand together with Pranayama, all diseases would be destroyed. All diseases appear only to those who are not able to do Pranayama. 116 (Slokas 117-119 are not available.) Pratyahara is the state where sensory organs like the eye do not concern themselves with things outside but turn themselves inwards. 120 Similar to the Sun taking his rays inwards at the third period of dusk, the yogi who is in the third stage would control his mind. 121 Om ! Let my limbs and speech, Prana, eyes, ears, vitality And all the senses grow in strength. All existence is the Brahman of the Upanishads. May I never deny Brahman, nor Brahman deny me. Let there be no denial at all: Let there be no denial at least from me. May the virtues that are proclaimed in the Upanishads be in me, Who am devoted to the Atman; may they reside in me. Om ! Let there be Peace in me ! Let there be Peace in my environment ! Let there be Peace in the forces that act on me ! Here ends the Yoga-Chudamani Upanishad, included in the Sama-Veda.
mūlādhārādiṣaṭcakraṃ sahasrāropari sthitam । yogajñānaika phalakaṃ rāmacandrapadaṃ bhaje ॥ oṃ āpyāyantu mamāṅgāni vākprāṇaścakṣuḥ śrotramatho balamindriyāṇi ca ॥ sarvāṇi sarvaṃ brahmopaniṣadaṃ māhaṃ brahma nirākuryāṃ mā mā brahma nirākarodanirākaraṇamastvanirākaraṇaṃ mestu tadātmani nirate ya upaniṣatsu dharmāste mayi santu te mayi santu ॥ oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥ oṃ yogacūḍāmaṇiṃ vakṣye yogināṃ hitakāmyayā । kaivalyasiddhidaṃ gūḍhaṃ sevitaṃ yogavittamaiḥ ॥ 1॥ āsanaṃ prāṇasaṃrodhaḥ pratyāhāraśca dhāraṇā । dhyānaṃ samādhiretāni yogāṅgāni bhavanti ṣaṭ ॥ 2॥ ekaṃ siddhāsanaṃ proktaṃ dvitīyaṃ kamalāsanam । ṣaṭcakraṃ ṣoḍaśādhāraṃ trilakṣyaṃ vyomapañcakam ॥ 3॥ svadehe yo na jānāti tasya siddhiḥ kathaṃ bhavet । caturdalaṃ syādādhāraṃ svādhiṣṭhānaṃ ca ṣaḍdalam ॥ 4॥ nābhau daśadalaṃ padmaṃ hṛdaye dvādaśārakam । ṣoḍaśāraṃ viśuddhākhyaṃ bhrūmadhye dvidalaṃ tathā ॥ 5॥ sahasradalasaṅkhyātaṃ brahmarandhre mahāpathi । ādhāraṃ prathamaṃ cakraṃ svādhiṣṭhānaṃ dvitīyakam ॥ 6॥ yonisthānaṃ dvayormadhye kāmarūpaṃ nigadyate । kāmākhyaṃ tu gudasthāne paṅkajaṃ tu caturdalam ॥ 7॥ tanmadhye procyate yoniḥ kāmākhyā siddhavanditā । tasya madhye mahāliṅgaṃ paścimābhimukhaṃ sthitam ॥ 8॥ nābhau tu maṇivadbimbaṃ yo jānāti sa yogavit । taptacāmīkarābhāsaṃ taḍillekheva visphurat ॥ 9॥ trikoṇaṃ tatpuraṃ vahneradhomeḍhrātpratiṣṭhitam । samādhau paramaṃ jyotiranantaṃ viśvatomukham ॥ 10॥ tasmindṛṣṭe mahāyoge yātāyāto na vidyate । svaśabdena bhavetprāṇaḥ svādhiṣṭhānaṃ tadāśrayaḥ ॥ 11॥ svādhiṣṭhāśrayādasmānmeḍhramevabhidhīyate । tantunā maṇivatproto yo'tra kandaḥ suṣumnayā ॥ 12॥ tannābhimaṇḍale cakraṃ procyate maṇipūrakam । dvādaśāre mahācakre puṇyapāpavivarjite ॥ 13॥ tāvajjīvo bhramatyevaṃ yāvattattvaṃ na vindati । ūrdhvaṃ meḍhrādadho nābheḥ kande yoniḥ khagāṇḍavat ॥ 14॥ tatra nāḍyaḥ samutpannāḥ sahasrāṇāṃ dvisaptatiḥ । teṣu nāḍīsahasreṣu dvisaptatirudāhṛtā ॥ 15॥ pradhānāḥ prāṇavāhinyo bhūyastāsu daśasmṛtāḥ । iḍā ca piṅgalā caiva suṣumnā ca tṛtīyagā ॥ 16॥ gāndhārī hastijihvā ca pūṣā caiva yaśasvinī । alambusā kuhūścaiva śaṅkhinī daśamī smṛtā ॥ 17॥ etannāḍīmahācakraṃ jñātavyaṃ yogibhiḥ sadā । iḍā vāme sthitā bhāge dakṣiṇe piṅgalā sthitā ॥ 18॥ suṣumnā madhyadeśe tu gāndhārī vāmacakṣuṣi । dakṣiṇe hastijihvā ca pūṣā karṇe ca dakṣiṇe ॥ 19॥ yaśasvinī vāmakarṇe cānane cāpualambusā । kuhūśca liṅgadeśe tu mūlasthāne tu śaṅkhinī ॥ 20॥ evaṃ dvāraṃ samāśritya tiṣṭhante nāḍayaḥ kramāt । iḍāpiṅgalāsauṣumnāḥ prāṇamārge ca saṃsthitāḥ ॥ 21॥ satataṃ prāṇavāhinyaḥ somasūryāgnidevatāḥ । prāṇāpānasamānākhyā vyānodānau ca vāyavaḥ ॥ 22॥ nāgaḥ kūrmo'tha kṛkaro devadatto dhanañjayaḥ । hṛdi prāṇaḥ sthito nityamapāno gudamaṇḍale ॥ 23॥ samāno nābhideśe tu udānaḥ kaṇṭhamadhyagaḥ । vyānaḥ sarvaśarīre tu pradhānāḥ pañcavāyavaḥ ॥ 24॥ udgāre nāga ākhyātaḥ kūrma unmīlane tathā । kṛkaraḥ kṣutkaro jñeyo devadatto vijṛmbhaṇe ॥ 25॥ na jahāti mṛtaṃ vāpi sarvavyāpī dhanañjayaḥ । ete nāḍīṣu sarvāsu bhramante jīvajantavaḥ ॥ 26॥ ākṣipto bhujadaṇḍena yathā calati kandukaḥ । prāṇāpānasamākṣiptastathā jīvo na tiṣṭhati ॥ 27॥ prāṇāpānavaśo jīvo hyadhaścordhvaṃ ca dhāvati । vāmadakṣiṇamārgābhyāṃ cañcalatvānna dṛśyate ॥ 28॥ rajjubaddho yathā śyeno gato'pyākṛṣyate punaḥ । guṇabaddhastathā jīvaḥ prāṇāpānena karṣati ॥ 29॥ prāṇāpānavaśo jīvo hyadhaścordhvaṃ ca gacchati । apānaḥ karṣati prāṇaṃ prāṇo'pānaṃ ca karṣati ॥ 30॥ ūrdhvādhaḥsaṃsthitāvetau yo jānāti sa yogavit । hakāreṇa bahiryāti sakāreṇa viśetpunaḥ ॥ 31॥ haṃsahaṃsetyamuṃ matraṃ jīvo japati sarvadā । ṣaṭśatāni divārātrau sahasrāṇyekaviṃśatiḥ ॥ 31॥ etatsaṅkhyānvitaṃ mantraṃ jīvo japati sarvadā । ajapānāma gāyatrī yogināṃ mokṣadā sadā ॥ 33॥ asyāḥ saṅkalpamātreṇa sarvapāpaiḥ pramucyate । anayā sadṛśī vidyā anayā sadṛśo japaḥ ॥ 34॥ anayā sadṛśaṃ jñānaṃ na bhūtaṃ na bhaviṣyati । kuṇḍalinyā samudbhūtā gāyatrī prāṇadhāriṇī ॥35॥ prāṇavidyā mahāvidyā yastāṃ vetti sa vedavit । kandordhve kuṇḍalīśaktiraṣṭadhā kuṇḍalākṛtiḥ ॥ 36॥ brahmadvāramukhaṃ nityaṃ mukhenācchāya tiṣṭhati । yena dvāreṇa gantavyaṃ brahmadvāramanāmayam ॥ 37॥ mukhenācchādya taddvāraṃ prasuptā parameśvarī । prabuddhā vahniyogena manasā marutā saha ॥ 38॥ sūcivadgātramādāya vrajatyūrdhvaṃ suṣumnayā । udghāṭayetkavāṭaṃ tu yathākuñcikayā gṛham । kuṇḍalinyāṃ tathā yogī mokṣadvāraṃ prabhedayet ॥ 39॥ kṛtvā saṃpuṭitau karau dṛḍhataraṃ badhvā tu padmāsanaṃ gāḍhaṃ vakṣasi saṃnidhāya cubukaṃ dhyānaṃ ca tacceṣṭitam । vāraṃvāramapānamūrdhvamanilaṃ procchārayetpūritaṃ muñcanprāṇamupaiti bodhamatulaṃ śaktiprabhāvānnaraḥ ॥ 40॥ aṅgānāṃ mardanaṃ kṛtvā śramasaṃjātavāriṇā । kaṭvamlalavaṇatyāgī kṣīrabhojanamācaret ॥41॥ brahmacārī mitāhārī yogī yogaparāyaṇaḥ । abdādūrdhvaṃ bhavetsiddho nātra kāryā vicāraṇā ॥ 42॥ susnigdhamadhurāhāraścaturthāṃśavivarjitaḥ । bhuñjate śivasaṃprītyā mitāhārī sa ucyate ॥ 43॥ kandordhve kuṇḍalīśaktiraṣṭadhā kuṇḍalīkṛtiḥ । bandhanāya ca mūḍhānāṃ yogināṃ mokṣadā sadā ॥ 44॥ mahāmudrā nabhomudrā oḍyāṇaṃ ca jalandharam । mūlabandhaṃ ca yo vetti sa yogī muktibhājanam ॥ 45॥ pārṣṇighātena saṃpīḍya yonimākuñcayeddṛḍham । apānamūrdhvamākṛṣya mūlabandho vidhīyate ॥ 46॥ apānaprāṇayoraikyaṃ kṣayānmūtrapurīṣayoḥ । yuvā bhavati vṛddho'pi satataṃ mūlabandhanāt ॥ 47॥ oḍyāṇaṃ kurute yasmādaviśrāntaṃ mahākhagaḥ । oḍḍiyāṇaṃ tadeva syānmṛtyumātaṅgakesarī ॥ 48॥ udarātpaścimaṃ tāṇamadho nābhernigadyate । oḍyāṇamudare bandhastatra bandho vidhīyate ॥ 49॥ badhnāti hi śirojātamadhogāmi nabhojalam । tato jālandharo bandhaḥ kaṣṭaduḥkhaughanāśanaḥ ॥ 50॥ jālandhare kṛte bandhe kaṇṭhasaṅkocalakṣaṇe । na pīyūṣaṃ patatyagnau na ca vāyuḥ pradhāvati ॥ 51॥ kapālakuhare jihvā praviṣṭā viparītagā । bhruvorantargatā dṛṣṭirmudrā bhavati khecarī ॥ 52॥ na rogo maraṇaṃ tasya na nidrā na kṣudhā tṛṣā । na ca mūrcchā bhavettasya yo mudrāṃ vetti khecarīm ॥ 53॥ pīḍyate na ca rogeṇa likhyate na sa karmabhiḥ । bādhyate na ca kenāpi yo mudrāṃ vetti khecarīm ॥ 54॥ cittaṃ carati khe yasmājjihvā carati khe yataḥ । teneyaṃ khecarī mudrā sarvasiddhanamaskṛtā ॥55॥ bindumūlaśarīraṇi śirāstatra pratiṣṭhitāḥ । bhāvayantī śarīrāṇi āpādatalamastakam ॥ 56॥ khecaryā mudritaṃ yena vivaraṃ lambikordhvataḥ । na tasya kṣīyate binduḥ kāminyāliṅgitasya ca ॥ 57॥ yāvadbinduḥ sthito dehe tāvanmṛtyubhayaṃ kutaḥ । yāvadbaddhā nabhomudrā tāvadbindurna gacchati ॥ 58॥ jvalito'pi yathā binduḥ saṃprāptaśca hutāśanam । vrajatyūrdhvaṃ gataḥ śaktyā niruddho yonimudrayā ॥ 59॥ sa punardvividho binduḥ pāṇḍaro lohitastathā । pāṇḍaraṃ śuklamityāhurlohitākhyaṃ mahārajaḥ ॥ 60॥ sindūravrātasaṅkāśaṃ ravisthānasthitaṃ rajaḥ । śaśisthānasthitaṃ śuklaṃ tayoraikyaṃ sudurlabham ॥ 61॥ bindurbrahmā rajaḥ śaktirbindurindū rajo raviḥ । ubhayoḥ saṅgamādeva prāpyate paramaṃ padam ॥ 62॥ vāyunā śakticālena preritaṃ ca yathā rajaḥ । yāti binduḥ sadaikatvaṃ bhaveddivyavapustadā ॥ 63॥ śuklaṃ candreṇa saṃyuktaṃ rajaḥ sūryeṇa saṅgatam । tayoḥ samarasaikatvaṃ yo jānāti sa yogavit ॥ 64॥ śodhanaṃ nāḍijālasya cālanaṃ candrasūryayoḥ । rasānāṃ śoṣaṇaṃ caiva mahāmudrābhidhīyate ॥ 65॥ vakṣonyastahanuḥ prapīḍya suciraṃ yoniṃ ca vāmāṅgiṇā hastābhyāmanudhārayanprasaritaṃ pādaṃ tathā dakṣiṇam । āpūrya śvasanena kukṣiyugalaṃ badhvā śanai recaye- tseyaṃ vyādhivināśinī sumahatī mudrā nṛṇāṃ kathyate ॥ 66॥ candrāṃśena samabhyasya sūryāṃśenābhyasetpunaḥ । yā tulyā tu bhavetsaṅkhyā tato mudrāṃ visarjayet ॥ 67॥ nahi pathyamapathyaṃ vā rasāḥ sarve'pi nīrasāḥ । atibhuktaṃ viṣaṃ ghoraṃ pīyūṣamiva jīryate ॥ 68॥ kṣayakuṣṭhagudāvartagulmājīrṇapurogamāḥ । tasya rogāḥ kṣayaṃ yānti mahāmudrāṃ tu yo'bhyaset ॥ 69॥ kathiteyaṃ mahāmudrā mahāsiddhikarī nṛṇām । gopanīyā prayatnena na deyā yasya kasyacit ॥ 70॥ padmāsanaṃ samāruhya samakāyaśirodharaḥ । nāsāgradṛṣṭirekānte japedoṅkāramavyayam ॥ 71॥ oṃ nityaṃ śuddhaṃ buddhaṃ nirvikalpaṃ nirañjanaṃ nirākhyātamanādinidhanamekaṃ turīyaṃ yadbhūtaṃ bhavadbhaviṣyatparivartamānaṃ sarvadā'navacchinnaṃ paraṃbrahma tasmājjātā parā śaktiḥ svayaṃ jyotirātmikā । ātmana ākāśaḥ saṃbhūtaḥ । ākāśādvāyuḥ । vāyoragniḥ । agnerāpaḥ । adbhyaḥ pṛthivī । eteṣāṃ pañcabhūtānāṃ patayaḥ pañca sadāśiveśvararudraviṣṇubrahmāṇaśceti । teṣāṃ brahmaviṣṇurudrāścotpattisthitilayakartāraḥ । rājaso brahmā sātviko viṣṇustāmaso rudra iti ete trayo guṇayuktāḥ । brahmā devānāṃ prathamaḥ saṃbabhūva । dhātā ca sṛṣṭau viṣṇuśca sthitau rudraśca nāśe bhogāya candra iti prathamajā babhūvuḥ । eteṣāṃ brahmaṇo lokā devatiryaṅga- rasthāvarāśca jāyante । teṣāṃ manuṣyādīnāṃ pañcabhūtasamavāyaḥ śarīram । jñānakarmendriyai- rjñānaviṣayaiḥ prāṇādipañcavāyumanobuddhicittāhaṅkāraiḥ sthūlakalpitaiḥ so'pi sthūlaprakṛtirityucyate । jñānakarmendriyai- rjñānaviṣayaiḥ prāṇādipañcavāyumanobuddhibhiśca sūkṣmastho'pi liṅgamevetyucyate । guṇatrayayuktaṃ kāraṇam । sarveṣāmevaṃ trīṇi śarīrāṇi vartante । jāgratsvapnasuṣupti- turīyāścetyavasthāścatasraḥ tāsāmavasthānāmadhipataya- ścatvāraḥ puruṣā viśvataijasaprājñātmānaśceti । viśvo hi sthūlabhuṅnityaṃ taijasaḥ praviviktabhuk । ānandabhuktayā prājñaḥ sarvasākṣītyataḥ paraḥ ॥ 72॥ praṇataḥ sarvadā tiṣṭhetsarvajīveṣu bhogataḥ । abhirāmastu sarvāsu hyavasthāsu hyadhomukhaḥ ॥ 73॥ akāra ukāro makāraśceti vedāstrayo lokāstrayo guṇāstrīṇyakṣarāṇi trayaḥ svarā evaṃ praṇavaḥ prakāśate । akāro jāgrati netre vartate sarvajantuṣu । ukāraḥ kaṇṭhataḥ svapne makāro hṛdi suptitaḥ ॥ 74॥ virāḍviśvaḥ sthūlaścākāraḥ । hiraṇyagarbhastaijasaḥ sūkṣmaśca ukāraḥ । kāraṇāvyākṛtaprājñaśca makāraḥ । akāro rājaso rakto brahma cetana ucyate । ukāraḥ sāttvikaḥ śuklo viṣṇurityabhidhīyate ॥ 75॥ makārastāmasaḥ kṛṣṇo rudraśceti tathocyate । praṇavātprabhavo brahmā praṇavātprabhavo hariḥ ॥ 76॥ praṇavātprabhavo rudraḥ praṇavo hi paro bhavet । akāre līyate brahmā hyukāre līyate hariḥ ॥ 77॥ makāre līyate rudraḥ praṇavo hi prakāśate । jñānināmūrdhvago bhūyādajñāne syādadhomukhaḥ ॥ 78॥ evaṃ vai praṇavastiṣṭhedyastaṃ veda sa vedavit । anāhatasvarūpeṇa jñānināmūrdhvago bhavet ॥ 79॥ tailadhārāmivācchinnaṃ dīrghaghaṇṭāninādavat । praṇavasya dhvanistadvattadagraṃ brahma cocyate ॥ 80॥jyotirmayaṃ tadagraṃ syādavācyaṃ buddhisūkṣmataḥ । dadṛśurye mahātmāno yastaṃ veda sa vedavit ॥ 81॥ jāgrannetradvayormadhye haṃsa eva prakāśate । sakāraḥ khecarī proktastvaṃpadaṃ ceti niścitam ॥ 82॥ hakāraḥ parameśaḥ syāttatpadaṃ ceti niścitam । sakāro dhyāyate janturhakāro hi bhaveddhṛvam ॥ 83॥ indriyairbadhyate jīva ātmā caiva na badhyate । mamatvena bhavejjīvo nirmamatvena kevalaḥ ॥ 84॥ bhūrbhuvaḥ svarime lokāḥ somasūryāgnidevatāḥ । yasya mātrāsu tiṣṭhanti tatparaṃ jyotiromiti ॥ 85॥ kriyā icchā tathā jñānaṃ brāhmī raudrī ca vaiṣṇavī । tridhā mātrāsthitiryatra tatparaṃ jyotiromiti ॥ 86॥ vacasā tajjapennityaṃ vapuṣā tatsamabhyaset । manasā tajjapennityaṃ tatparaṃ jyotiromiti ॥ 87॥ śucirvāpyaśucirvāpi yo japetpraṇavaṃ sadā । na sa lipyati pāpena padmapatramivāmbhasā ॥ 88॥ cale vāte calo bindurniścale niścalo bhavet । yogī sthāṇutvamāpnoti tato vāyuṃ nirundhayet ॥ 89॥ yāvadvāyuḥ sthito dehe tāvajjīvo na muñcati । maraṇaṃ tasya niṣkrāntistato vāyuṃ nirundhayet ॥ 90॥ yāvadvāyuḥ sthito dehe tāvajjīvo na muñcati । yāvaddṛṣṭirbhruvormadhye tāvatkālaṃ bhayaṃ kutaḥ ॥ 91॥ alpakālabhayādbrahmanprāṇāyamaparo bhavet । yogino munaścaiva tataḥ prāṇānnirodhayet ॥ 92॥ ṣaḍviṃśadaṅgulirhaṃsaḥ prayāṇaṃ kurute bahiḥ । vāmadakṣiṇamārgeṇa prāṇāyāmo vidhīyate ॥ 93॥ śuddhimeti yadā sarvaṃ nāḍīcakraṃ malākulam । tadaiva jāyate yogī prāṇasaṃgrahaṇakṣamaḥ ॥ 94॥ baddhapadmāsano yogī prāṇaṃ candreṇa pūrayet । dhārayedvā yathāśaktyā bhūyaḥ sūryeṇa recayet ॥ 95॥ amṛtodadhisaṃkāśaṃ gokṣīradhavalopamam । dhyātvā candramasaṃ bimbaṃ prāṇāyāme sukhī bhavet ॥ 96॥ sphuratprajvalasaṃjvālāpūjyamādityamaṇḍalam । dhyātvā hṛdi sthitaṃ yogī prāṇāyāme sukhī bhavet ॥ 97॥ prāṇaṃ cediḍayā pibenniyamitaṃ bhūyo'nyathā recaye- tpītvā piṅgalayā samīraṇamatho baddhvā tyajedvāmayā । sūryācandramasoranena vidhinā bindudvayaṃ dhyāyataḥ śuddhā nāḍigaṇā bhavanti yamino māsadvayādūrdhvataḥ ॥ 98॥ yatheṣṭadhāraṇaṃ vāyoranalasya pradīpanam । nādābhivyaktirārogyaṃ jāyate nāḍiśodhanāt ॥ 99॥ prāṇo dehasthito yāvadapānaṃ tu nirundhayet । ekaśvāsamayī mātrā ūrdhvādho gagane gatiḥ ॥ 100॥ recakaḥ pūrakaścaiva kumbhakaḥ praṇavātmakaḥ । prāṇāyāmo bhavedevaṃ mātrādvādaśasaṃyutaḥ ॥ 101॥ mātrādvādaśasaṃyuktau divākaraniśākarau । doṣajālamabadhnantau jñātavyau yogibhiḥ sadā ॥ 102॥ pūrakaṃ dvādaśaṃ kuryātkumbhakaṃ ṣoḍaśaṃ bhavet । recakaṃ daśa coṅkāraḥ prāṇāyāmaḥ sa ucyate ॥ 103॥ adhame dvādaśamātrā madhyame dviguṇā matā । uttame triguṇā proktā prāṇāyāmasya nirṇayaḥ ॥ 104॥ adhame svedajananaṃ kampo bhavati madhyame । uttame sthānamāpnoti tato vāyuṃ nirundhayet ॥ 105॥ baddhapadmāsano yogī namaskṛtya guruṃ śivam । nāsāgradṛṣṭirekākī prāṇāyāmaṃ samabhyaset ॥ 106॥ dvārāṇāṃ nava saṃnirudhya marutaṃ badhvā dṛḍhāṃ dhāraṇāṃ nītvā kālamapānavahnisahitaṃ śaktyā samaṃ cālitam । ātmadhyānayutastvanena vidhinā ghrinyasya mūrdhni sthiraṃ yāvattiṣṭhati tāvadeva mahatāṃ saṅgo na saṃstūyate ॥ 107॥ prāṇāyāmo bhavedevaṃ pātakendhanapāvakaḥ । bhavodadhimahāsetuḥ procyate yogibhiḥ sadā ॥ 108॥ āsanena rujaṃ hanti prāṇāyāmena pātakam । vikāraṃ mānasaṃ yogī pratyāhāreṇa muñcati ॥ 109॥ dhāraṇābhirmanodhairyaṃ yāti caitanyamadbhutam । samādhau mokṣamāpnoti tyaktvā karma śubhāśubham ॥ 110॥ prāṇāyāmadviṣaṭkena pratyāhāraḥ prakīrtitaḥ । pratyāhāradviṣaṭkena jāyate dhāraṇā śubhā ॥ 111॥ dhāraṇādvādaśa proktaṃ dhyānaṃ yogaviśāradaiḥ । dhyānadvādaśakenaiva samādhirabhidhīyate ॥ 112॥ yatsamādhau paraṃjyotiranantaṃ viśvatomukham । tasmindṛṣṭe kriyākarma yātāyāto na vidyate ॥ 113॥ saṃbaddhāsanameḍhramaṅghriyugalaṃ karṇākṣināsāpuṭa- dvārādyaṅgulibhirniyamya pavanaṃ vaktreṇa vā pūritam । badhvā vakṣasi bahvayānasahitaṃ mūrdhni sthiraṃ dhāraye- devaṃ yānti viśeṣatattvasamatāṃ yogīśvarāstanmanaḥ ॥ 114॥ gaganaṃ pavane prāpte dhvanirutpadyate mahān । ghaṇṭādīnāṃ pravādyānāṃ nādasiddhirudīritā ॥ 115॥ prāṇāyāmena yuktena sarvarogakṣayo bhavet । prāṇāyāmaviyuktebhyaḥ sarvarogasamudbhavaḥ ॥ 116॥ hikkā kāsastathā śvāsaḥ śiraḥkarṇākṣivedanāḥ । bhavanti vividhā rogāḥ pavanavyatyayakramāt ॥ 117॥ yathā siṃho gajo vyāghro bhavedvaśyaḥ śanaiḥ śanaiḥ । tathaiva sevito vāyuranyathā hanti sādhakam ॥ 118॥ yuktaṃyuktaṃ tyajedvāyuṃ yuktaṃyuktaṃ prapūrayet । yuktaṃyuktaṃ prabadhnīyādevaṃ siddhimavāpnuyāt ॥ 119॥ caratāṃ cakṣurādīnāṃ viṣayeṣu yathākramam । yatpratyāharaṇaṃ teṣāṃ pratyāharaḥ sa ucyate ॥ 120॥ yathā tṛtīyakāle tu raviḥ pratyāharetprabhām । tṛtīyaṅgasthito yogī vikāraṃ manasaṃ haredītyupaniṣat । oṃ āpyāyantu mamāṅgāni vākprāṇaścakṣuḥ śrotramatho balamindriyāṇi ca sarvāṇi sarvaṃ brahmopaniṣadaṃ māhaṃ brahma nirākuryāṃ mā mā brahma nirākarodanirākaraṇa- mastvanirākaraṇaṃ mestu tadātmani nirate ya upaniṣatsu dharmāste mayi santu te mayi te mayi santu ॥ oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥ iti yogacūḍāmaṇyupaniṣatsamāptā ॥